Ontzamelen: Hoe doe je dat?

Het Bijbels Museum in Amsterdam maakte afgelopen week bekend dat ze de hele collectie zullen afstoten. Het museum verloor zijn subsidie en heeft niet langer geld om de collectie te onderhouden. Wat gebeurt er in zo’n geval met de collectie? En komt het vaak voor dat musea stukken afstoten? //Vensters maakte een rondje langs enkele Nederlandse musea en zocht het uit!

Nederlandse musea zijn vaak gezegend met een grote collectie. Van alle stukken die een museum bezit, is vaak slechts 10% daadwerkelijk op zaal te zien. Soms vragen musea zich daarom af of ze niet teveel kunstwerken bewaren. Zo zijn in Museum Catherijneconvent recent de collecties textiel, schilderijen en groot varia onder de loep genomen om de kwaliteit van de collecties te verbeteren. “We liepen er tegenaan dat de depots vol raakten, terwijl er verschillende objecten werden bewaard die niet van museale kwaliteit waren.”

Ontzamelen

Het afstoten van stukken in de collectie zoals in het Museum Catharijneconvent wordt ontzamelen genoemd. Ontzamelprojecten van Nederlandse musea zijn lange en weloverwogen procedures, waarover afspraken zijn gemaakt door de landelijke Museumvereniging. Het uitgangspunt van ontzamelen is volgens deze afspraken dat “afstoten altijd als doel heeft de kwaliteit en samenstelling van de collectie te verbeteren en/of objecten een plaats te geven waar ze beter functioneren.”

In het verleden ging dit niet altijd goed. Museum Gouda verkocht in 2011 bijvoorbeeld het schilderij “Schoolboys” van Marlene Dumas voor ruim 1 miljoen euro om geldtekorten op te lossen. Bij de verkoop ging het om financieel gewin, in plaats van om een kwaliteitsverbetering van de collectie. Bovendien werd het werk geveild zonder andere musea de kans te geven om het werk over te nemen.

Leidraad Afstoten Museale Objecten

De museumbranche in Nederland is collectief verantwoordelijk voor het beheer van het nationale erfgoed. Sinds 1991 heeft de Museumvereniging daarom een ethische richtlijn opgesteld om ontzamelen van musea in goede banen te leiden. Twee principes staan centraal in deze Leidraad voor het Afstoten van Museale Objecten (LAMO): 1) beschermwaardige objecten mogen niet worden afgestoten, 2) bij iedere afstoting moeten andere musea eerst de kans hebben een object over te nemen.

Na de ongewenste verkoop van Dumas’ schilderij door Museum Gouda is zelfs een online afstotingsdatabase opgericht (www.afstotingsdatabase.nl) waar musea hun ongewenste objecten kunnen aanbieden. Het is voor musea verplicht hun werken hier te plaatsen. Andere musea kunnen dan hun interesse kenbaar maken, of aangeven wanneer ze denken dat een object beschermwaardig is. ‘Beschermwaardige’ werken zijn onvervangbaar (er is geen vergelijkbaar werk in Nederland) of onmisbaar (de werken hebben een belangrijke functie voor de Nederlandse cultuur). Als een werk mogelijk beschermwaardig is, moet altijd een toetsingscommissie toestemming geven voordat definitief tot afstoting wordt overgegaan.

Ontwerp van het Nieuwe Depot van Museum Boijmans van Beuningen

Praktijk

Vaak gaat ontzamelen gepaard met een grondige check van de gehele collectie. Zo is Museum Boijmans van Beuningen bezig met een groot project om 65.000 stukken te evalueren. Een woordvoerder vertelt: “Alle objecten worden gecontroleerd op standplaats, compleetheid, conditie en, indien niet aanwezig, wordt er een nieuwe registratiefoto gemaakt.” Uiteindelijk zal daarna de hele collectie opnieuw worden gewogen. “Aan de hand van het collectiebeleidsplan besluiten conservatoren of een object nog in de collectie past of elders beter tot zijn recht kan komen en dus ontzameld dient te worden”. De gehele collectie, met uitzondering van de te ontzamelen objecten, zal vanaf 2020 worden ondergebracht in het nieuwe spectaculaire depot dat openbaar te bezoeken zal zijn.

Museum het Catharijneconvent volgde recent de LAMO procedure en nam afscheid van zo’n 500 stukken. Hiervan werd ongeveer 25% overgenomen door andere musea. Veel voorwerpen gingen terug naar hun voormalige eigenaar (vaak een kerk), of zijn herplaatst in een andere kerkgemeenschap. Het museum heeft zo weer ruimte in het depot en dat is maar goed ook: Museum Catharijneconvent mag namelijk als eerste een keus maken uit de collectie van het Bijbels Museum!

Picture credit: John Kannenberg