Jeroen Bosch – Hemel, hel
Johanna Klein
Lecturis, 29,95

de Tuin der Lusten – Analyse en Achtergronden
We kijken in dit artikel naar vijf verschillende boeken, die zijn uitgegeven vanwege het Bosch-jaar. Het is opvallend dat vier van de vijf boeken ervoor kiezen om ‘de Tuin der Lusten’ op de voorkant te zetten. Dit schilderij hangt in het Prado en is niet te zien bij de Bosch-tentoonstelling in de Den Bosch. Het is misschien wel het meest beroemde werk van Jhernonimus Bosch.

‘Jeroen Bosch, Hemel, hel’ is gebaseerd op een academische studie van ‘de Tuin der Lusten’ door Reindert Falkenburg. Johanna Klein en uitgeverij Lecturis hebben van dit wetenschappelijke betoog een toegankelijk boek gemaakt voor kunstliefhebbers. Het boek geeft niet alleen een gedetailleerde analyse van het schilderij, maar geeft ook vooral een geweldig beeld van de tijd waarin Jeroen Bosch leefde. In een visueel aantrekkelijk boek komen bovendien talloze andere schilderijen langs die Bosch schilderde. ‘De Tuin der Lusten’ is dus meer een startpunt om het leven en werk van Jeroen Bosch te bespreken, dan alleen het onderwerp van het boek.

Wist u bijvoorbeeld dat Jeroen Bosch door Dali werd gezien als de eerste surrealist? En dat er twee verschillende scheppingsmomenten worden afgebeeld in de Tuin der Lusten? Speels en met veel afbeeldingen wordt in het boek uitgelegd hoe we Jeroen Bosch beter kunnen begrijpen. Ook worden we gedwongen beter te kijken. Inderdaad is er een Dali-achtig hoofd te ontdekken in een rotspartij in het werk van Jeroen Bosch. ‘Jeroen Bosch – Hemel, hel’ opent je ogen!

Oog voor de Details van Bosch
Wie naar Den Bosch is afgereisd om het werk van Jeroen Bosch te bekijken, weet dat de zalen druk zijn en de werken klein. Het is lastig om tussen de dringende mensen het werk van Bosch goed te kunnen bekijken. Zeker omdat er zoveel kleine details zijn om te bekijken.

De uitgave Jheronimus Bosch – Meesterwerk/Masterpiece van uitgeverij Lannoo richt zich helemaal op de details die voorkomen in de schilderijen van Jeroen Bosch. Het boek is met 48 pagina’s het dunste van de vijf boeken die we hier bespreken. Het bevat grote pagina’s waarop delen van de schilderijen van Bosch gigantisch zijn uitvergroot. Om Bosch beter te begrijpen, begint het boek met een korte biografie van de schilder. Maar het grootste deel van het boek toont drie ‘meesterwerken’ van Bosch.

Het boek gaat over drie schilderijen die normaal in het Prado te zien zijn: ‘Aanbidding der Koningen’, ‘de Tuin der Lusten’ en ‘de Hooiwagen’. Bij ieder schilderij zijn twee korte teksten opgenomen in zowel het Engels als het Nederlands. Maar het boek is vooral de moeite waard om de vele pagina-grote afbeeldingen. Stukken van de drie schilderijen zijn uitvergroot afgebeeld. Je kan hierdoor de kleinste details die door Bosch zorgvuldig werden geschilderd, geweldig bekijken.

de Weg naar Hemels Begrip van Bosch
Wie met hedendaagse ogen naar het werk van Jeroen Bosch kijkt, ziet schilderijen vol fantasiefiguren en gekke beesten. De beelden die Bosch ons voorschotelt, lijken volstrekt uniek en heel anders dan dat van tijdgenoten. Het zorgt ervoor dat Bosch’ leven en werk bijna mythische proporties heeft gekregen.

In ‘Jheronimus – de wegen naar hemel en hel’ worden de mythes rondom Bosch langzaam ontkracht en wordt zijn werk systematisch uitgelegd. Het boek schittert in gedegenheid en compleetheid en blijft toch heel toegankelijk voor een breed publiek. Het boek is soms heel systematisch, zo staat er een lijst in met alle officiële documenten waarin Bosch wordt genoemd. Maar vaak is het juist heel speels en verrassend. Het boek laat zien welke bronnen Bosch heeft gebruikt. Zo blijkt de giraf uit ‘de Tuin der Lusten’ bijna rechtstreeks uit een Middeleeuws manuscript over Egypte te zijn overgenomen. Leuk is het ook dat er veel aandacht is voor onderwerpen die in de andere boeken minder besproken worden, zoals zijn tekeningen, de schildertechniek en zijn navolgers.

‘Jheronimus – de wegen naar hemel en hel’ biedt bovendien een overzicht van alle werken van Bosch met hierbij uitvoerige uitleg en aandacht voor details. Het boek is de duurste van de hier besproken boeken, maar is dit bedrag zeker waard. Met dit boek in de hand kan iedereen de magie van Bosch begrijpen.

De Kunsthistoricus Vertelt
De uitgave Jeroen Bosch – schilder van visioenen en nachtmerries is op het eerste oog de visueel minst aantrekkelijke uitgave van de vijf boeken. Het boek is iets kleiner dan de andere vijf en bevat een kunsthistorisch essay over het leven en het werk van Jeroen Bosch. Inhoudelijk gezien geeft dit boek een informatieve en sterke beschrijving van het leven van Jeroen Bosch en de tijd waarin hij leefde. Kunsthistoricus Nils Büttner geeft bijna 20 pagina’s aan bronnen en noten om zijn analyse te ondersteunen. Hierdoor ontstaat een erg gebalanceerd en zeer informatief boek.

De middelste pagina’s van het boek zijn volledig gebruikt om de werken van Jeroen Bosch in kleur af te drukken. De afbeeldingen zijn klein en er is geen ruimte voor pagina’s vol met vergrote details, maar het is prettig om bij de beschrijvingen in het boek meteen het schilderij erbij te kunnen pakken. Bovendien wordt hier het volledige werk (alle schilderijen) van Jeroen Bosch weergegeven, hiermee is het boek completer dan enkele van de voorgaande besproken boeken.

Niettemin valt het boek een beetje weg tussen het visuele spektakel van de andere besproken boeken. Voor een meer wetenschappelijke benadering van het werk van Bosch, is dit boek echter een aanrader. Het boek is objectief en verliest zich niet in speculaties. De sterke analyses van de kunstwerken van Bosch helpen zijn werk te plaatsen tussen zijn tijdgenoten.

Tuin der lusten voor het oog
Het is moeilijk om op te vallen tussen de vele boeken die dit jaar over Jeroen Bosch worden uitgegeven (de vijf boeken in dit artikel zijn nog maar een selectie). Toch is het de ervaren uitgeverij Taschen weer gelukt om een klein meesterwerkje af te leveren voor een zeer betaalbare prijs.

Het werk is chronologisch opgebouwd en biedt een prettige afwisseling tussen teksten, grote afbeeldingen van de kunstwerken en pagina’s vol met afbeeldingen van details. Met 300 bladzijden is dit boek het dikste uit onze selectie. Als je weet dat er nog geen 40 schilderijen van Bosch bekend zijn, kan je voorstellen hoeveel ruimte er is om ieder werk uitvoerig te beschrijven en weer te geven. Zo staan er maar liefst 28 (!) paginagrootte afbeeldingen van details uit ‘de Tuin der Lusten’ in dit boek.

Door de uitgebreide beschrijvingen zijn de teksten misschien soms wat langdradig en minder toegankelijk, dan de eerder beschreven boeken. Maar wat maakt het uit? Zelfs als je alleen maar door het boek heen zou bladeren, is dit boek een geweldige ervaring. ‘Jheronimus Bosch – Complete werken’ is wederom een fantastisch koffietafelboek van Taschen. Met dit boek in de hand zie je meer van het vernuft en het detail van Bosch dan tijdens de drukke tentoonstelling in Den Bosch!