Pieter Bruegel de oude schilderde een dorpstafereel met meer dan 100 spreekwoorden en gezegden. Het schilderij leest als een 16e eeuws “Waar is Wally?”-boek. Kan jij alle spreekwoorden van Pieter Bruegel vinden?

Spreekwoorden waren populair in de 16e eeuw. Desiderius Erasmus publiceerde in 1500 een overzicht van 818 Latijnse spreekwoorden in het “Adagiorum Collectanea” en ook de Nederlandse taal was rijker aan gezegden dan tegenwoordig. Vaak werden spreekwoorden afgebeeld op borden als humoristisch of moralistisch tafereel.

Twaalf spreekwoorden

Ook Pieter Bruegel de Oude (zie stamboom) maakte in 1558 twaalf medaillons met spreekwoorden. Tegen een rode achtergrond schilderde hij grappige figuurtjes in de traditie van Jheronimus Bosch. Zoals rechtsonder het spreekwoord “Tegen de maan pissen”, wat zoveel betekent als “iets onmogelijks proberen”. Of rechtsboven: “Tussen twee stoelen in de as vallen”, wat wil zeggen “er bekaaid vanaf komen”.

In de 17e eeuw werden de 12 medaillons door een altaarbouwer gecombineerd in een paneel, dat tegenwoordig te zien is in Museum Mayer van den Bergh in Antwerpen. Het werk werd nogal slordig gedaan, want meerdere medaillons zijn er scheef ingezet. Kijk bijvoorbeeld maar naar de tweede van rechts op de middelste rij.

Honderd spreekwoorden

Een jaar later waagde Bruegel zich aan een echt meesterwerk. Over het precieze aantal bestaat discussie, maar hij combineerde meer dan honderd spreekwoorden in één schilderij. De spreekwoorden van Pieter Bruegel zijn als een zoekplaatje, waar je steeds nieuwe gezegden in ontdekt. Hierboven een selectie, maar de volledige lijst van spreekwoorden is te vinden op Google Arts en Culture.

Het werk was Bruegel’s eerste grote landschapstafereel. Voordat hij aan de spreekwoorden begin had Bruegel door Italië gereisd en in Brussel veel prenten gemaakt. Zo is er uit de jaren voordat hij de spreekwoorden schilderde een serie bekend van de hoofdzonden en de deugden. Zijn stijl werd soms voor Bosch aangezien. Zo is bekend dat een tekening van Brueghel uit 1556 als prent werd verkocht onder de naam van Bosch.

Jheronimus Bosch en Pieter Breughel

Jheronimus Bosch was een groot voorbeeld voor Pieter Bruegel. De inspiratie is vooral goed te zien in Bruegel’s schilderij “de Dulle Griet”. De monsterlijke wezens en gebroken eieren komen ook voor in “Verzoeking van Antonius” van Bosch.

Bosch maakte vooral religieuze schilderijen, waarin hij de hemel en de hel toonde. Maar Brueghel heeft een luchtigere toon. Hij heeft er vooral plezier in om de dwaasheid van de mens te laten zien. In het schilderij van de spreekwoorden is dit goed gelukt. Wie het origineel wil zien, moet naar de Gemäldegalerie in Berlijn. Maar na Pieter Bruegel’s dood vervaagde zijn zoons meerdere kopieën, zodat de spreekwoorden tegenwoordig ook in Antwerpen (Snijders-Rockoxhuis) en elders te zien zijn.