Eeuwenlang hield de pest Europa in zijn greep. Bij sommige uitbraken overleed de halve bevolking. Niemand leek beschermd tegen de zwarte dood. Waren de ratten echt de verspreiders van de pest? En droegen alle dokters snavelmaskers? Museum het Valkhof onderzoekt deze en andere vragen in een tentoonstelling over de Pest, waarin oude en hedendaagse kunst samenkomen.
Haar ogen zijn gesloten, haar jonge borsten tekenen af tegen de strakke stof van de tutu. We kijken naar Lina, een beeld van de Nederlandse kunstenaar Silvia B.. Lina is een toonbeeld van onschuld, schoonheid en gezondheid. Even schrikken dus, als ze achter haar rug twee ratten blijkt vast te hebben. De rat wordt vaak gezien als vies en eng.
Gezondheid en Ziekte
Deze angst, niet zozeer voor de rat, maar vooral voor de ziekte loopt als een rode draad door de tentoonstelling in Museum het Valkhof. Talloze heiligen werden aangeroepen om besmetting met de pest te voorkomen. Zo was Sint Sebastiaan een belangrijke beschermheilige, omdat de wonden van zijn pijlen vergelijkbaar waren met de builen van de pest.
Lang werd bovendien gedacht dat de pest zich via de lucht kon verspreiden. Uit angst voor besmetting werden daarom talloze middeltjes bedacht waarmee schone lucht kon worden geademd. Zo zweerden sommige artsen bij het roken van de pijp en werden maskers ontworpen tegen de vieze lucht. Al is het onwaarschijnlijk dat de beroemde snavelmaskers op grote schaal zijn gebruikt.
De Nijmeegse arts IJsbrand van Diemerbroeck onderzocht de Pest tijdens de grote epidemie in 1635-36. Hij ontdekte een verband tussen ratten, hygiëne en de verspreiding van de pest. Het handboek dat hij schreef werd een internationaal succes tegen de pest. In de tentoonstelling is het originele manuscript te zien naast een portret en een filmpje.
Rattenkoning 1907. Ratten, alcohol, glas, was. Zoologisches Museum der Georg-August-Universität Göttingen
Cornelis Jonson van Ceulen, Portret van IJsbrand van Diemerbroeck, 1657, Museum Het Valkhof. Verworven mede dankzij steun van Vereniging Rembrandt, het Prins Bernhard Cultuurfonds, de Vereniging van Vrienden van Museum Het Valkhof, de hoogleraren geneeskunde van het UMC St. Radboud te Nijmegen en kunsthandel Bob Haboldt & Co, New York.
Ratten
De rat werd eeuwenlang beschreven als een belangrijke verspreider van de pest. Een bijzonder preparaat in het Valkhof is een zogenaamde ‘rattenkoning’, waarin de staarten van ratten zo sterk verstrengeld zijn, dat de dieren niet meer los van elkaar kunnen komen. De vondst van zo’n rattenkoning werd gezien als voorbode voor een pestuitbraak.
Toch laat recent onderzoek zien dat mensen waarschijnlijk zelf de verspreiders van de pest zijn geweest. Niet de vlooien en luizen op ratten, maar op mensen waren de belangrijkste pestdragers. Dat bij pestuitbraken vaak ook ratten werden gezien, was waarschijnlijk vooral een teken van slechte hygiëne.
Dokters met beschermingsmaskers tijdens de pestepidemie in Manchuria, China, 1911. © Institut Pasteur/Archives Henri Mollaret.
Erwin Olaf, The Siege and Relief of Leiden, Plague Doctor, 2011 © Erwin Olaf/Universiteitsbibliotheek Leiden/Museum De Lakenhal
Pest en Corona
Het laatste geval van de pest in Nederland werd vastgesteld in 1929, toch is de tentoonstelling in Museum het Valkhof bijzonder actueel. Maatregelen tegen de Pest, zoals de quarantaine en de avondklok, voelen in deze coronatijd bijzonder actueel. Toch was de tentoonstelling al jaren in voorbereiding toen de coronapandemie uitbrak.
Museum het Valkhof heeft een bijzonder mooi geënsceneerde tentoonstelling samengesteld. De christelijke werken worden getoond in een kathedraal, ratten lijken over de grond van zalen te kruipen en een beeld van Sint Sebastiaan wordt omgeven door pijlen. Het is werkelijk schitterend gedaan.
Soms neemt het museum het onderwerp wel wat ruim en is de link tussen de kunstwerken en de pest onduidelijk. De tentoonstelling lijkt dan meer over leven en dood te gaan. Maar wie dit voor lief neemt en ziet een tentoonstelling waarin oude en hedendaagse werken moeiteloos in elkaar over lopen en waarin veel fabels over de pest worden opgehelderd.
Tentoonstellingen in 2021:
Pieter Brueghel de jonge (Bonnefanten, Maastricht) – Slavernij (Rijksmuseum, Amsterdam) – Marinus Boezem (Kröller-Müller, Otterlo) – Bruce Nauman (Stedelijk, Amsterdam) – Eva Jospin (Noordbrabants, Den Bosch) – de Pest (Valkhof, Nijmegen) – Maria Magdalena (Catharijneconvent, Utrecht) – Berlinde de Bruyckere (Bonnefanten, Maastricht) – Beestenboel (Kunsthal, Rotterdam) – Nolde en Kirchner (Stedelijk, Amsterdam) – Artemisia Gentileschi (Rijksmuseum Twenthe, Enschede) – Aelbert Cuyp (Dordrechts Museum) – Willem van de Velde (Scheepvaartmuseum, Amsterdam) – Jacob Jordaens (Frans Hals, Haarlem) – Portretten (Rijksmuseum, Amsterdam) – Picasso en Giacometti (Voorlinden, Wassenaar) – Kaarslicht (Museum Gouda) – Allart van Everdingen (Stedelijk, Alkmaar) – JR (Groninger Museum) – David Hockney (Bozar, Brussel) – Frida Kahlo (Drents, Assen)
