Mensen laten zich al eeuwenlang betoveren door de magische wezens in de schilderijen van Jheronimus Bosch. Monsterlijke dieren uit Middeleeuwse manuscripten werden door Bosch op altaarstukken gezet. Waarom zijn er nog maar weinig schilderijen van zijn hand in Nederland te zien?
Rond 1500 was het politiek onrustig in de Lage Landen. Na de dood van hertogin Maria van Bourgondië in 1482 ontstond een conflict over haar opvolging. Volgens de overerving kwam het gebied onder bewind van de Spaanse Habsburgers, maar ook de Franse troon maakte aanspraak op ons land. Regent Maximiliaan van Oostenrijk trad hard op en wist de Nederlanden grotendeels te behouden voor de Habsburgers.
In 1494 was Maria’s zoon Filips de Schone oud genoeg om de plaats van zijn oom Maximiliaan als machthebber in te nemen. Hij koos voor een verzoenende politiek, waarbij hij de lokale adel betrok bij het bestuur en privileges gaf. Filips de Schone bracht hiermee rust in de Nederlanden. Alleen het hertogdom Gelre erkende het Habsburgse bewind niet en riep de onafhankelijkheid uit.
Den Bosch
De Habsburgers wilden hertogdom Gelre opnieuw veroveren en kozen hiervoor ‘s-Hertogenbosch als belangrijkste uitvalsbasis. Tussen 1502 en 1543 streed Gelre gesteund door de Fransen tegen de Spaanse Habsburgers. Den Bosch profiteerde van de nieuwe positie dichtbij het front en groeide uit tot grootste stad van Nederland na Utrecht. ‘s-Hertogenbosch had hierdoor een rijk cultureel en religieus leven.
Het meest voorname religieuze gezelschap van Den Bosch was het Illustre Lieve Vrouwe Broederschap. In 1488 werd de jonge kunstenaar Jheronimus Bosch lid van dit broederschap. Destijds was een sacramentskapel voor dit broederschap in aanbouw bij de St. Janskathedraal. Bosch werd gevraagd om de panelen van het altaarstuk te beschilderen. Hiervan zijn tegenwoordig slechts 2 panelen bewaard gebleven met Johannes de Doper en Johannes de Evangelist.
Laatste Oordeel
Dankzij de opdrachten voor het Illustre Lieve Vrouwe Broederschap kreeg Jheronimus Bosch aandacht van rijke burgers. Hij startte een eigen atelier met meerdere ‘knechten’ (zo meldt een bron uit 1503) en kon meer opdrachten aannemen. In deze tijd maakte hij zijn beroemde Tuin der Lusten, mogelijk voor het huwelijk van Hendrik van Nassau-Breda (nu te zien het Prado).
In 1504 kreeg Bosch de opdracht om een triptiek van het Laatste Oordeel te maken voor Filips de Schone. Het Laatste Oordeel was in deze tijd een populair thema omdat het einde van de wereld werd voorspeld voor 1500.
Bosch schilderde het thema meerdere keren. De schilderijen van Bosch laten het moment zien waarop God oordeelt over de zielen. Alleen voor goede mensen is plek in het paradijs, slecht gedrag resulteert onontkomelijk in een reis naar de hel. De schilderijen moest gelovigen angst aanjagen: zorg dat je je goed gedraagt!
Inspiratie
Klassiek gezien bestaan schilderijen van het laatste oordeel uit drie delen: de opstanding van de doden (midden), de uitverkorenen in het paradijs (links) en de verdoemden in de hel (rechts). Bosch breekt met deze traditie en laat in het midden in dorre wereld vol slecht gedrag zien, alsof hij wil zeggen dat de wereld door heidens gedrag wordt geregeerd.
Jheronimus Bosch liet zich voor zijn afbeeldingen van de hel inspireren door Middeleeuwse handschriften. Monsterlijke wezens en gekke taferelen komen vaak voor als kleine illustraties bij religieuze teksten. Tegenwoordig vinden we deze tekeningen komisch, maar Middeleeuwers zagen in de tekeningen symbolische betekenissen.
Jheronimus Bosch
Juist doordat we deze symbolische betekenissen anno 2021 niet meer zo goed kennen, krijgen de schilderijen van Bosch iets magisch. Bosch koos altijd de Bijbelse thema’s waarin hij deze symboliek met gekke wezens kwijt kon. Neem het bovenstaande drieluik over Sint Antonius. Volgens de legende werd Antonius lastiggevallen door de duivel, die de gedaanten van angstaanjagende dieren aannam: leeuwen, beren, slangen en schorpioenen. Uiteindelijk redt God hem met een lichtstraal uit de hemel. Om de hele legende weer te geven, wordt Antonius meerdere malen getoond.
Bosch’ bijzondere schilderijen waren in zijn tijd al zo populair, dat de Habsburgers zijn werken meenamen naar alle delen van hun rijk. Hierdoor zijn de mooiste schilderijen van Jheronimus Bosch tegenwoordig in Madrid en Wenen te zien en niet langer in Nederland.
Meer artikelen uit de Canon van de Nederlandse kunst:
Ed van der Elsken: Straatfotograaf die zijn tijd vooruit was
Nola Hatterman: Suriname in de spotlight
Karel Appel: Kind voor altijd!
Was Pieter Bruegel de meester van het boerenleven?
Eva Besnyö haalt de kwetsbaren uit de schaduw
Barend Cornelis Koekkoek: Romantiek in de Polder
Thérèse Schwartze: Societyschilder van de Koningin
Adriaen de Vries: Nederlandse beeldhouwer van wereldformaat
Modjesko en het nachtleven in het werk van Kees van Dongen
Rembrandt van Rijn: Een leven lang experimenteren
Marlene Dumas: Portretten als een spiegel
Henriëtta van Pee: Geliefden voor in de broekzak
Rineke Dijkstra: Vangt het vervliegen van de jeugd
Geertgen tot Sint Jans: Schilderende broeder in Haarlem
De duivelskunstenaar. Een genie, de liefde en een meesterwerk.
Geschreven door Mathias Rozemond
Is een bijzonder en onderhoudend boek over het leven en werk van Jheronimus Bosch.