Giorgio Vasari beschrijft in zijn boek Vite dat Jan van Eyck de uitvinder is van de olieverf. Eeuwenlang werd dit door historici geloofd. Maar de afgelopen jaren werden zelfs al sporen van olieverf in duizend jaar oude grottekeningen aangetroffen. Vasari had dus ongelijk!
In de Middeleeuwen werkten kunstschilders meestal met tempera-verf, waarbij pigmenten werden gemaakt met eigeel als bindmiddel. Het resultaat was een vrij matte verf, die bovendien snel droogde en hierdoor niet geschikt was om kleuren in elkaar te laten overlopen. Om meer realistische schilderijen te kunnen maken, was er dus dringend behoefte aan een beter alternatief voor tempera.
Jan van Eyck: Meester van de Olieverf
De eerste kunstschilder die op grote schaal olieverf ging gebruiken als alternatief voor tempera was Jan van Eyck. Van Eyck ontdekte dat lijnzaadolie hem nieuwe mogelijkheden bood om de verf in hele dunne laagjes aan te brengen. Olieverf bestaat uit drie componenten: olie, terpentijn en pigment. Door het pigment erg te verdunnen kunnen de onderliggende lagen doorschijnen.
In Portret van een Man (mogelijk een zelfportret) lijkt de huid hierdoor levensecht. De man kijkt je aan alsof je een verstandhouding met hem hebt. Jij en hij begrijpen elkaar. Door de realistische schildertechniek van Jan van Eyck voel je je persoonlijk aangesproken. Dit portret is geen plaatje, maar een vriend.
Mythe Ontkracht
De nieuwe schildertechniek van Jan van Eyck werd al snel overgenomen door andere Vlaamse meesters zoals Rogier van der Weyden en Hans Memling. Dankzij Antonello da Messina kwam de olieverf ook naar Italië, waar hij onder meer gebruikt werd door Leonardo da Vinci. Het leidde ertoe dat Giorgio Vasari dacht dat olieverf door Jan van Eyck was uitgevonden. Maar dit is niet waar.
Al in 12e eeuwse geschriften van Theophilus (‘Over verschillende kunsten’, 1125) staat een recept voor het maken van olieverf. Ook zijn er in kerken in Zweden Middeleeuwse beelden die al met olieverf geschilderd zijn. In een Noorse kerk in Tingelstad is een 13e eeuw altaarstuk dat geschilderd werd met olieverf. Ondanks dat de schilderingen primitief zijn, laat het zien dat olieverf in Scandinavië al werd gebruikt.
Olieverf of niet?
Enkele jaren geleden werden er in een grot in Afghanistan schilderingen gevonden waarin walnootolie werd gebruikt. De verf werd gedateerd op 650 voor Christus en zou dus de oudste olieverf ter wereld zijn. In het mengsel zaten echter allerlei bindmiddelen waaronder was. In hoeverre olie uiteindelijk heeft bijgedragen aan de compositie van de verf is niet meer te achterhalen. Zeker is dat dit type van gemixte verf weinig te maken heeft met olieverf zoals we die nu kennen.
Wie de uiteindelijke uitvinder is geweest van de olieverf is dus niet meer te achterhalen. Maar waarschijnlijk ligt de oorsprong van olieverf in Scandinavië, waar het een middel was om kerken te decoreren. In deze Middeleeuwse kunstwerken werd nog niet gebruikt gemaakt van de dunne laagjes verf zoals Jan van Eyck deed. Van Eyck heeft het gebruik van olieverf dus vooral geperfectioneerd en gebruikt voor meer realisme in de schilderkunst.
