Kan kunst helpen om racisme te verminderen?

Discriminatie is zo oud als de mensheid en racisme is daarom een veelvoorkomend thema in de kunst. In dit slotstuk van ons tweeluik over racisme in de kunst aandacht voor kunstenaars die aandacht vragen voor racisme. Kan kunst helpen om racisme te verminderen?

Neem 300 mensen en je vindt 300 verschillende huidkleuren. Dit gegeven inspireerde Byron Kim om een collage te maken van klein plankjes, waarin ieder plankje een is geschilderd in de tint van een huid. Donkere en lichte kleuren wisselen elkaar af en vormen een mozaïek van kleuren. Kleuren die in hun verscheidenheid samen een krachtig abstract beeld vormen en waarbinnen onderscheid maken zinloos is.

Ku Klux Klan

Toch maken mensen al eeuwenlang onderscheid op huidkleur en dit heeft vooral binnen de Verenigde Staten gezorgd voor een diepe scheur in de samenleving. Het is daarom niet verwonderlijke dat veel kunst over racisme uit de VS komt. In de geschiedenis van de VS is hard gevochten voor de afschaffing van de slavernij en het opheffen van rassenscheiding. Zelfs recent zijn de gemoederen weer hoog opgelopen na politiegeweld tegen donkere mensen.

Het meest sterke beeld van racisme in de VS is de Ku Klux Klan, de racistische groepering die lange tijd gewelddadig tegen zwarten streed. In de kunst worden de witte gewaden met puntmutsen vaak als symbool voor racisme gebruikt. In de jaren 20 was de Klan op zijn hoogtepunt met 5 miljoen leden. Joe Jones maakte in deze tijd een schilderij over de gewelddadige verkrachting van een zwarte vrouw met als cynische titel ‘American Justice’. De Klan wordt zo symbool voor een falend Amerikaans rechtsysteem. Een beeld dat in de jaren 60 wordt hergebruikt door Philip Guston, die in zijn schilderijen de Ku Klux Klan gebruikt als symbool voor opkomend geweld. Recent maakte Paul Rucker 50 Klan kostuums van Afrikaanse stoffen om aandacht te vragen voor opnieuw toenemend geweld tegen zwarten.

Racisme in de VS

Rassensegregatie heeft een groot deel van de twintigste eeuw een stempel op Amerika gedrukt. Onder druk van protesten werden in de jaren 40 en 50 steeds meer wetten doorgevoerd die scheiding tussen blanken en zwarten verboden. Martin Luther King, Malcolm X, Rosa Parks en anderen vochten voor gelijkheid. Het harde neerslaan van deze protesten door de politie werd door Andy Warhol gebruikt in een serie zeefdrukken.

Ook de navolgers van Andy Warhol zoals de graffiti-kunstenaars uit de jaren 80 gebruikten racisme regelmatig als thema in hun werk. Jean-Michel Basquiat, zelf van Haïtiaanse afkomst, werkte veel samen met Warhol en schilderde regelmatig over racisme tegen zwarten. Hij had zelf veel moeite met het verscholen racisme onder het oppervlak van de samenleving dat vaak alleen uit kleine zaken bleek. Ook Keith Haring maakte verschillende werken over racisme in Amerika en erbuiten, zoals een serie over de apartheid in Zuid-Afrika.

David Hammons

Ondanks de aandacht voor racisme is de kunstwereld lange tijd ook een bolwerk geweest van blanke kunstenaars, waarin weinig aandacht was voor donkere collega’s. Pas de laatste decennia komt er meer en meer ruimte voor donkere kunstenaars in de gevestigde galeries. De nieuwe groep donkere kunstenaars duikt vaak in de geschiedenis van de rassensegregatie en maakt werken over identiteit en racisme.

Zo werd David Hammons beroemd met zijn schilderij van Jesse Jackson, de donkere politicus die in de jaren 80 tweemaal onsuccesvol de democratische kandidaat voor het presidentschap probeerde te worden. In het werk ‘How ya like me now?’ is Jackson afgebeeld met een witte huidskleur, blauwe ogen en blond haar. David Hammons stelt ons de vraag of Jesse Jackson zo wel goed genoeg is om president te worden. Ook maakte hij een Amerikaanse vlag in de kleuren van de Civil Right Movement en een ‘Afrikaans beeld’ van een schep omdat ‘spade’ een Amerikaans scheldwoord voor zwarte was.

Kerry James Marshall

Op dit moment is er in het Metropolitan Museum in New York een grote overzichtstentoonstelling van het werk van Kerry James Marshall. De cynische titels van de schilderijen van Marshall becommentariëren de vooroordelen over zwarte mensen en discriminatie. Hij gaat hierin vaak kriskras door de kunstgeschiedenis en plaatst zwarte mensen in historiestukken, landschappen en portretten. Alle genres waarin zolang alleen blanken werden afgebeeld.

Een favoriet thema in het werk van Marshall is ‘the Invisible Man’ (onzichtbare man) waarin hij zwarte mensen afbeeld op een donkere achtergrond, hierbij benadrukkend dat donkere mensen zolang onzichtbaar zijn geweest in de kunst. Dit langdurende racisme in de kunst hebben we uitgebreid besproken in het eerste deel van dit tweeluik.

Rassenrellen

Met de recente rassenrellen in de Verenigde Staten en de discussies over racisme in Nederland zal de komende jaren racisme nog een veelbesproken onderwerp in onze samenleving blijven. Kunstenaars dragen bij aan deze discussie door middel van hun werken. Onze bloemlezing uit de kunst van de afgelopen eeuw laat zien dat de discussie steeds minder door blanke kunstenaars van een afstandje becommentarieert wordt, maar dat het nu vooral de donkere mensen zijn die de belangrijkste werken maken. De kunstwereld zelf is hiermee al een stapje minder racistisch geworden en moet dit in de toekomst doorzetten.

Maar een echt racismedebat is natuurlijk een dialoog tussen blanke en donkere kunstenaars. Uit het eerste deel van ons tweeluik bleek dat goed bedoelde kunst van blanke kunstenaars soms toch als racistisch wordt opgevat. Zoals in een goed debat alle meningen worden gehoord, zouden ook deze ‘witte werken’ over racisme moeten worden getoond. De huidige beladen sfeer rondom racisme, die we herkennen uit de zwarte pieten discussie, maakt een echt debat nu onmogelijk. Kunst is een medium dat taboes durft te breken en zou een goede manier zijn om deze impasse te doorbreken. Laten we durven luisteren en kijken naar wat de ander te zeggen heeft aan de hand van mooie kunst.