Gevoed door de Zwarte Pieten discussie en de opkomst van de nieuwe partij DENK houdt het racisme debat Nederland al maanden in zijn greep. //Vensters onderzoekt daarom racisme in de kunstgeschiedenis in een tweeluik over racistische kunst en kunst die aandacht vraagt voor racisme. Vandaag het eerste deel: Wanneer is kunst racistisch?
Lange tijd was er in de Westerse kunstgeschiedenis weinig ruimte voor gekleurde mensen. In het Nederland van de 16e eeuw kwam je geen mensen met een getinte huidkleur tegen en dus beeldden schilders vrijwel alleen maar witte mensen af. Het valt op dat de enkele keren dat zwarte mensen worden getoond, dit vrijwel altijd een racistische ondertoon heeft. In Westerse schilderijen uit de 16e en 17e eeuw is zijn donkere mensen vrijwel altijd inferieur aan de blanke Westerling.
Drie Koningen
De vroegste afbeeldingen van zwarte mensen in de Westerse kunst zijn vaak onderdeel van taferelen waarop de drie wijzen, Caspar, Balthazar en Melchior, staan afgebeeld die vlak naar de geboorte van Jezus naar Bethlehem kwamen. Volgens de beschrijving van Sint Beda was Balthazar, de Arabische wijze die mirre meebracht, een zwarte man. Daarom wordt op schilderijen Balthazar meestal als een donkere man afgebeeld.
Er zullen in eerste instantie weinig mensen zijn die een afbeelding van de drie koningen als racistisch ervaren. Toch is de afbeelding van de koningen van Arabië, Perzië en India, die onderdanig buigen voor een blanke baby, in de essentie een beeld met een zeer racistische ondertoon. De blanke ‘koning der Joden’ wordt nadrukkelijk neergezet als meerdere ten opzichte van de koningen van andere afkomst.
Bediendes
De kunstgeschiedenis zit op deze manier vol met racistische taferelen, die in de tijd dat ze werden geschilderd waarschijnlijk volstrekt normaal zijn geweest. Op veel portretten van rijke 17e of 18e eeuwse mensen zijn bijvoorbeeld gekleurde bediendes afgebeeld. Vaak kleine jongetjes die contrasteren met de extreem witte huid die populair was volgens de mode van die tijd.
Het Rijksmuseum heeft recent de namen van de werken in hun collectie onder de loep genomen om de racistische verwijzingen uit te bannen. ‘Negerbediende’ werd zo ‘jonge zwarte bediende’ en ook woorden als Mohammedaan en Indiaan zijn uit het museum geweerd. Het museum zegt: ‘Het gaat om de vraag met welke ogen je kijkt naar onze collectie. Vanuit een zwart perspectief, een wit perspectief? Bekijk je onze catalogus als witte man of als zwarte vrouw? Wanneer omschrijf je iets nog als ‘exotisch’? De begeleidende teksten moeten neutraal zijn. Huidskleur geven we alleen aan als het ter zake doet.’
Nu: verborgen racisme
Het Rijksmuseum probeert op deze manier verborgen racistische overblijfselen te weren, ondanks dat deze termen onderdeel uitmaken van de Nederlandse koloniale geschiedenis. Toch zijn het niet alleen werken uit de 16e en 17e eeuw die racistisch zijn. Ook in de recente kunstgeschiedenis doen kunstwerken nog regelmatig stof opwaaien vanwege racistische toespelingen.
Beroemd is het Black Book van fotograaf Robert Mapplethorpe waarin naaktportretten staan afgebeeld van zwarte mannen. Mapplethorpe was homoseksueel en had een seksuele voorkeur voor donkere mannen, die duidelijke naar voren komt in de erotische lading van zijn foto’s. Mapplethorpe werd verweten dat hij de mannen reduceerde tot een lustobject. Hoe groter de discussie rondom zijn werk werd, des te beroemder werden zijn foto’s.
Human Zoo
Kunstenaarsinitiatieven om aandacht te vragen voor racisme schieten soms helemaal in het verkeerde keelgat van toeschouwers en worden zelf als racistisch ervaren. Zo werd een muurschildering van de Banksy die aandacht vroeg voor de vluchtelingenproblematiek, al na enkele dagen verwijderd omdat het werk een racistische lading zou hebben. Het werk toonde een stel duiven die protesteerden tegen de komst van een kleurrijke vogel.
In 2014 is een tentoonstelling van Brett Bailey in Londen afgeblazen vanwege de racistische lading. Bailey bouwde een ‘menselijke dierentuin’ na, zoals deze eind 19e eeuw en begin 20e eeuw in Europa bestonden. In deze menselijke dierentuinen werden niet-Westerse mensen getoond aan het publiek. Vaak waren deze tijdelijke dierentuinen onderdeel van wereldtentoonstellingen en festivals. Om aandacht te vragen voor deze vergeten zwarte pagina in de Europese geschiedenis, maakt Bailey dus een hedendaagse menselijke dierentuin met zwarte performers. Maar vanwege protesten werd de tentoonstelling al na enkele dagen gesloten.
Dat kunst ook een medium kan zijn om op een positieve manier aandacht te vragen voor racistische problematiek, is hier te lezen in het tweede deel van dit tweeluik over racisme in de kunst.
 |
Deze bijdrage is onderdeel van het tweeluik Racisme in de Kunst. //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant of achtergrondinformatie bij een actueel thema. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen! |
 |
0 reacties op “Van alle tijden: Racisme in de Westerse kunst”