Al eeuwenlang buitelen kunstenaars over elkaar heen om de mooiste vrouw af te beelden in prachitge naaktportretten. Iedere eeuw brengt een nieuwe kunstenaar die zijn eigen favoriete vrouw toont in zijn eigen tijd. Maar uiteindelijk grijpen ze allemaal terug op een naaktportret uit de 15e eeuw….
In de preutse Middeleeuwen schilderden kunstenaars met name Bijbelse voorstellingen en afbeeldingen van heiligen. Pas met de hernieuwde aandacht voor de klassieke literatuur en de mythen van de Grieken en Romeinen, komt er ook aandacht voor de vrouw in de kunst. Niet langer wordt alleen Maria als brave heilige afgebeeld, maar komen er afbeeldingen van Griekse goden en andere Bijbelfiguren.
Het Vrouwelijk Naakt
In de 15e eeuw baart Sandro Botticelli opzien met een schilderij waarop de geboorte van Venus, de Romeinse godin van de liefde, staat afgebeeld. Het is een vlammend naakt, waarbij de geslachtsdelen omzichtig worden afgedekt met hand en haar. Het is het eerste grote kunstwerk van een naakte vrouw sinds de Grieken en Romeinen.
De Venetiaanse kunstschilder, Giorgione, gaat nog een stap verder en schilderde rond 1510 een schilderij dat eeuwenlang de naaktschilderkunst zou domineren. Zijn ‘Slapende Venus’ toont een naakte vrouw die languit in een berglandschap ligt te slapen. Volgens de titel is het een afbeelding van Venus, maar het is in essentie gewoon een schilderij dat de vrouwelijke schoonheid viert. Haar houding met haar arm achter haar hoofd en haar andere hand voor haar geslacht heeft onmiskenbaar een zeer seksuele lading. Alsof ze zich aanbiedt aan de toeschouwer en haar gesloten ogen slechts spel zijn.
Navolgers
Giorgione overleed nog voordat hij het schilderij kon afmaken en uiteindelijk werd de laatste hand aan het doek daarom gelegd door Titiaan, die destijds nog zijn assistent was. Titiaan werd zo door het motief geïnspireerd, dat hij tijdens zijn carrière zelf ook verschillende schilderij van een naakte Venus maakte. Het meest beroemde voorbeeld is de Venus van Urbino, die tegenwoordig in het Uffizi museum te zien is.
Maar ook andere kunstschilders begonnen zich te baseren op het schilderij van Giorgione. Binnen 10 jaar hadden bijvoorbeeld Lucas Cranach en Girolamo de Treviso hun eigen versie gemaakt. Ook na de Renaissance bleef de Venus van Giorgione onverminderd populair. Tijdens de Barok periode maakten onder ander Peter Paul Rubens, Diego Velazquez en Guido Reni hun eigen versie van de bevallige Venus. Ieder voegt zijn eigen kijk op het werk toe: zo is de Rubens Venus wat voller en laat Velazquez haar zien vanaf de rug.
Maja en de Inquisitie
Rond 1800 schilderde Francisco de Goya een nog schokkender naaktportret. Niet langer een godin, maar duidelijk een Spaans ‘gewoon’ meisje dat helemaal naakt, met rode wangetjes, de toeschouwer recht in de ogen aankijkt. Uitdagender dan dit kon niet. En nog een nieuwtje, er is zelfs een plukje schaamhaar te zien. Hij schilderij hing in de collectie van de Spaanse minister-president, Manuel de Godoy, die een apart kabinet had met naaktportretten. Hij had hier onder andere de eerder genoemde Venus van Diego Velazquez hangen.
Na zijn aftreden, werd Godoy opgepakt door de Spaanse inquisitie en werd het naaktportret van Goya ingenomen vanwege de ‘verdorven moraal’ van het schilderij. Godoy werd gedwongen om te vertellen wie het schilderij gemaakt had en daarom werd ook Goya opgepakt. Toen hem werd gevraagd waarom hij het schilderij had gemaakt, verklaarde hij dat hij gewoon de traditie volgde. Hij verwees naar de schilderijen van Titiaan en Velazquez. De rechters vonden dat voldoende verklaring en spraken hem vrij. Toch verdween het schilderij voor twintig jaar achter gesloten deuren.
Olympia en de Franse Salon
Eduard Manet exposeert in 1865 op de Franse salon een naaktportret van een vrouw, dat duidelijk geïnspireerd door Giorgione’s Venus. De vrouw languit liggend op een bed met haar hand voor haar geslacht, is het schandaal van de salon. De orchidee in haar haar, de armband en haar oorbellen zijn een duidelijke verwijzing naar haar beroep. Olympia was de titel van het werk, destijds was deze naam duidelijk geassocieerd met prostitutie.
We kijken dus niet naar een godin, niet naar een burgermeisje, maar naar een prostituee. Een vrouw die ons recht in de ogen uitdagend aankijkt. Het werk zorgde voor een groot schandaal op de salon en werd veroordeeld door critici en het publiek. Schrijver Emile Zola herkende de duidelijke verwijzingen naar de Venus schilderijen en schreef: “Als kunstenaars ons Venussen schilderen, maken ze de natuur mooiere, ze liegen. Eduard Manet heeft zichzelf afgevraagd: Waarom liegen? Waarom niet de waarheid vertellen? Hij gaf ons Olympia, kind van onze tijd, die je ontmoet op de hoek van de straat.”
Spiegel voor de Samenleving
Het beeld van het vrouwelijk naakt is verworden tot een thema van alle tijden. Niet langer zijn Giorgione en Titiaan de belangrijkste inspiratiebronnen. Ook Manet’s Olympia, zelf geïnspireerd op zijn voorgangers, is tegenwoordig een veel gerefereerd werk. Naaktportretten worden gebruikt om maatschappelijke thema’s aan te kaarten.
Zo maakte de Japanse kunstenaar Yasumasa Morimura een zelfportret als Olympia, waarbij hij zich opmaakte als vrouw. De Amerikaanse fotograaf Awol Erizku haalt de zwarte bediende op de achtergrond naar de voorkant en laat haar poseren op de voorgrond. Maar de karige slaapkamer waarop het portret is gemaakt, toont hoe de zwarte bevolking nog altijd achterblijft bij de witte. Ze is bijna net zo slecht af als de bediende in Manet’s Olympia.
Het naaktportret van de vrouw is niet langer een afbeelding van de goden; het is een tijdsbeeld geworden. Iedere generatie kunstenaars maakt zijn eigen interpretatie en gebruikt referenties naar zijn voorgangers om een nieuw werk te creëren. Hoe zal de Venus van de toekomst eruit zien?
