‘Is dit geen pijp?’, vroeg een bezoeker aan Magritte. Verbaasd over de vraag, zei hij: “Nee, natuurlijk niet, probeer hem maar eens stoppen!” De pijp van Magritte is slechts een afbeelding. “Als ik eronder had gezet: dit is een pijp, dan had ik gelogen!” De pijp van Magritte is een icoon geworden van de moderne kunst. Waarom is dit werk zo beroemd geworden?
“Ceci n’est pas une pipe” zoals het schilderij in de volksmond wordt genoemd, heet officieel “La Trahison des Images” (het verraad van de voorstelling). Het werk laat een afbeelding zien van een pijp met daaronder de tekst ‘Dit is geen pijp’. René Magritte speelt hier een woordspelletje. In de letterlijke zin is het inderdaad geen pijp, maar een schilderij waarop een pijp is afgebeeld. Toch zal iedereen die je vraagt: ‘Wat is dit?” zeggen dat het een pijp is. Magritte laat hiermee zien dat de mens alleen kan omgaan met de werkelijkheid door het indirect te beschrijven, door tekens of door taal te gebruiken. Dt onderzoek naar tekens en taal heet semiotiek.
René Magritte schilderde het werk aan het begin van zijn carrière. In deze tijd was hij veel bezig over de relatie tussen woord en beeld. Hij maakte hiervan een overzicht dat hij in 1929 publiceerde in het tijdschrift van de surrealisten (La Révolution surréaliste #12). Ondanks dat Magritte zich pas net bij de surrealisten had aangesloten, werd hij dus meteen opgenomen in de groep. In hetzelfde nummer, werd een andere woord-beeld schilderij van René Magritte gebruikt op de cover. De pijp van Magritte en zijn andere woord-beeld schilderijen werden dus meteen al opgemerkt door een klein groepje andere kunstenaars.
Bekendheid
Waar Magritte in zijn beginjaren echt een ‘kunstenaar’s kunstenaar’ was, kwam zijn beroemdheid vanaf halverwege jaren 30. Zo werden zijn werken in 1936 tentoongesteld in New York, waardoor ook Amerikaanse kunstenaars bekend werden met zijn werk. Maar de grote doorbraak van Magritte kwam in jaren 50 en 60. Het surrealisme was populair in deze jaren en Magritte maakte veel nieuwe werken gericht op verkoop. In deze jaren heeft het werk van Magritte in Amerika een grote betekenis gespeeld bij de ontwikkeling van de conceptuele kunst. Allerlei kunstenaars reageerden op zijn werk.
Zo maakte de Belgische kunstenaar Marc Eermans in 1968 een schilderij waarop echt een pijp zat, met daaronder de tekst ‘Deze pijp is echt een pijp’. Het onderzoek naar woord en beeld werd verder uitgewerkt door de Amerikaanse conceptuele kunstenaar Joseph Kosuth, die in zijn werk ‘Drie stoelen’ een stoel, een afbeelding van een stoel en een woordenboek tekst naast elkaar presenteerde.
De afbeelding van ‘Ceci n’est pas une pipe’ is veel gebruikt voor boeken en teksten over filosofie, omdat het schilderij de kijker bewust maakt van taal en afbeeldingen. Tegelijkertijd is het heel toegankelijk en heeft het schilderij een humoristische lading. Het is dus een ideale afbeelding om de aandacht te trekken. In 1968 publiceerde Michel Foucault een boek over het schilderij, waarin hij de betekenis van het werk analyseert. Hij stelt dat het schilderij: “de zekerheid wegneemt dat een pijp echt een pijp is”. Door alle aandacht van kunstenaars en filosofen is ‘het Verraad van de Voorstelling’ dus vooral beroemd geworden in de jaren 60 ondanks dat het werk al in 1929 gemaakt is.
Reclame
Op het moment dat Magritte het schilderij maakte was hij een onbekende kunstenaar. Hij verkocht nauwelijks werken en moest daarom andere opdrachten aannemen om geld te verdienen. Hij ging daarom reclameposters maken voor mode merk Norinne en voor autofabrikant Alfa Romeo. Ook maakte hij omslagen voor de publicatie van bladmuziek.
Deze reclame afbeeldingen hadden als doel om op te vallen en om herkend te worden. Ze moest immers het merk onder de aandacht brengen. Het valt op dat René Magritte in zijn kunstwerken ook een soort van reclame-achtige stijl hanteert. Het zorgt ervoor dat de werken van Magritte door iedereen onthouden worden. Naast de pijp, kent iedereen de man met de bolhoed en zijn gebruik van de appel. Iedereen herkent de schilderijen van Magritte, terwijl vrijwel niemand een doek van mede-surrealist Joan Miro kan beschrijven.
Magritte was dus iemand die de gave had om afbeeldingen te maken, die we onthouden. Ondanks dat hij dit zowel toepaste in zijn reclame-werk als in zijn schilderijen, had hij een hekel aan zijn commerciële kunst. Hij zei: “De toegepaste kunst vermoordt de zuivere kunst. Veel kunstenaars verspillen het beste van hun tijd aan werk om den brode, putten zich uit in de productie van sierkunstobjecten die op grote schaal zullen worden verkocht. Zulke middelmatige werken bevredigen min of meer de esthetische behoefte van de mensheid, die daardoor haar belangstelling verliest voor de realisaties van zuivere kunst van dezelfde kunstenaars, zodat deze producten onverkoopbaar worden.” Toch zou Magritte bijna zijn hele carrière reclame-afbeeldingen blijven maken.
De reclame-kwaliteiten van het werk van Magritte zijn ook hedendaagse reclamemakers niet onopgemerkt gebleven. Gedurende de laatste decennia zijn er daarom heel veel bedrijven geweest die in hun advertenties referenties maken naar het werk van Magritte. Hier staat als voorbeeld een serie van Allianz, maar er zijn tientallen bedrijven en organisaties die Magritte kopiëren. Het werk van Magritte blijft dus ook nu mensen inspireren, zowel kunstenaars als reclamemensen!
Meer wereldberoemde kunstwerken:
Wat is het enige schilderij met zijn eigen emoji?
Dorothea Lange: Een Iconische Foto van Armoede
Reizen langs de Japanse Ku(n)st met de Houtsnedes van Hokusai en Hiroshige
Hoe Mr. Bean een schilderij beroemd maakte
Waar hing de Nachtwacht in de Gouden Eeuw?
Hoe ziet Van Gogh’s Sterrennacht er overdag uit?
Nighthawks: Het New York van Edward Hopper
Waarom het impressionisme, het impressionisme heet
Is Mona Lisa het homoseksuele vriendje van Leonardo da Vinci?
De Grootste Schatten uit het Graf van Toetanchamon
Waarom liet Francis Bacon de paus van Velazquez schreeuwen?
Waar vind je de overweldigende natuur uit Friedrich’s Wandelaar?
Urineren in Kunst – Duchamp’s Fontein
Het schilderij ‘Deze pijp is echt een pijp’ is van Marc Eemans. (Niet Eermans)