Een Sublieme Ervaring bij William Turner

Op een stormachtige avond in 1842 voer het schip ‘Ariel’ uit in de haven van het Engelse Harwich. De Noordzee was een woestenij van golven, de wind suisde in het zeil en regendruppels zo groot als kogels vielen uit de hemel. Vechtend tegen de deining van het woeste water en de gladheid van het dek, liep een oude man over het schip euforisch van zoveel natuurgeweld. Struikelend, maar opgetogen, riep hij tegen de matrozen ‘Bind me aan de mast!’. De man was kunstschilder en genoot van het natuurspektakel, geketend aan de mast bleef hij de hele nacht op het dek.

Bovenstaande anekdote werd verteld door William Turner bij een van de zeegezichten die hij tentoonstelde aan de Royal Academy. Turner is de belangrijkste Engelse kunstschilder van de Romantiek en wordt vaak gezien als een belangrijke voorloper van de moderne kunst. In zijn werken probeert hij de grootsheid van de natuur uit te beelden, zo intens, zo overweldigend dat het gevoel van gevaar en het gevoel van schoonheid samenkomen: in het sublieme.

Normaal is er slecht één werk van Turner in aanwezig in Nederland, in de collectie van Museum de Fundatie in Zwolle. Dit werk was voor Museum de Fundatie de aanleiding om in samenwerking met Rijksmuseum Twenthe een tentoonstelling aan Turner te wijden zodat nu tijdelijk 60 werken van William Turner te zien zijn in Zwolle en Enschede.

Sublieme

Tijdens de hoogtijdagen van de Romantiek aan het begin van de 19e eeuw fascineerde de ultieme ervaring veel kunstschilders. Dit werd het ‘Sublieme’ genoemd. Het sublieme staat voor het ‘grootse’, ‘overweldigende’, ‘verhevene’. Romantici vonden het sublieme vaak in de grootsheid en disharmonie van de natuur, die symbool stond voor emoties die net zo overweldigend konden zijn.

De dubbeltentoonstelling en Zwolle en Enschede gaat op zoek naar het sublieme in het werk van William Turner aan de hand van de vier elementen: vuur, water, land en lucht. Vuur en water zijn te zien in Zwolle, Land en Lucht in Enschede. De werken van Turner worden getoond naast werken van andere kunstenaars uit eigen collectie of door bruiklenen. Hierbij kan het gaan om voorgangers van Turner of juist artiesten die ook geïnspireerd zijn door het sublieme.

Twee tentoonstellingen

Het is vreemd om te zien hoe verschillend de twee musea ter werk zijn gegaan bij selecteren van de andere werken. Ondanks dat de musea pretenderen samen een duo-tentoonstelling te organiseren, lijkt het alsof beide totaal hun eigen weg hebben gekozen. In Zwolle zijn de curatoren heel associatief te werk gegaan en hebben sterke zalen ingericht rondom de thema’s ‘water’ en ‘vuur’. Turner wordt hier getoond naast zijn Duitse romantische evenknie Caspar David Friedrich, maar ook naast hedendaagse ‘sublieme’ kunst van Gerhard Richter.

In Enschede daarentegen zijn de werken van Turner opgehangen als baken in de kunstgeschiedenis. In donkere zalen wordt met veel tekst uitgelegd hoe Turner werd beïnvloed door zijn voorgangers en hoe hij zelf een inspiratie was voor kunstenaars na hem. In tegenstelling tot het associatieve van Zwolle, lijkt hier een lesje kunstgeschiedenis te worden gegeven waarin de grootsheid van de schilder Turner wordt uitgelegd. Land en Lucht zijn hier ook niet gescheiden maar worden door elkaar getoond.

Kwaliteit

Het probleem van de aanpak in Enschede is echter een danig gebrek aan kwaliteit om zo’n overzicht van de kunstgeschiedenis te kunnen geven. Natuurlijk de schilderijen van Lorrain en Van Ruysdael zijn prachtig naast de werken van Turner en tonen precies de inspiratie die ze waren. Maar daarnaast hangen er muren vol met schilders als Van Nimwegen, Marieschi, Van Valckenborg, die kunsthistorisch gezien niets met Turner te maken hebben. De vergelijking blijft dan steken in een toevallige overeenkomst in compositie of onderwerpkeuze en dat maakt de tentoonstelling erg vlak.

In Zwolle doen ze het anders. Directeur Ralph Keuning zegt: ‘Dit is geen Turner tentoonstelling’ en hij heeft gelijk. Het gaat om de sublieme ervaring, die te vinden is in het werk van William Turner, maar ook in het werk van moderne kunstenaars. Zo wordt Turner’s brandende parlement gecombineerd met ‘Nuclear Explosion’ van Eyal Gever, een werk dat een ontploffing van een atoombom toont in een installatie van plexiglas. Je voelt het gevaar van de explosie, maar ziet ook de schoonheid van de wolk. Toegegeven, ook in Zwolle is niet iedere associatie geslaagd, werk van Olphaert den Otter bijvoorbeeld laat zien dat niet iedere explosie ‘subliem’ is.

Maar zodra je de Water zaal binnenloopt, is dat allemaal vergeven. Even bevind je je als bezoeker zelf op een kapseizend schip op open zee. Stormachtige werken van Turner, hangen hier naast golven van Gustave Courbet en zee van Hendrik Chabot. Je zoekt naar de houvast van een mast voor een spectaculaire wand met een 3D-geprinte golf van Eyal Gever en een woest zeegezicht van Kees van Bohemen. Maar die mast is er niet, geen matroos om je te redden, je bent aangewezen op jezelf als je tot rust probeert te komen bij abstract werk van Gerhard Richter of een zaal verder bij Francoise Stoop. Maar even heb je geproefd aan het ‘Sublieme’, dat is de overweldigende kunstervaring in Zwolle. Het Sublieme van Turner!

Turner en de traditie van het sublieme
Museum de Fundatie, Zwolle
Rijksmuseum Twenthe, Enschede
t/m 3 januari 2016