Aan het begin van de 17e eeuw woonde er een zoon van een apotheker uit Bremer in de Amsterdamse Warmoestraat. De geschiedenisboeken schrijven dat hij een man ‘van geringe afkomst’ was, zoals er vele woonden in Amsterdam. Toch werd hij tijdens zijn leven vier keer burgemeester van de Nederlandse hoofdstad. Dankzij Rembrandt zou hij uitgroeien tot een van de meest beroemde Amsterdammers uit de Gouden Eeuw. In de Hermitage Amsterdam maken wij kennis met Frans Banninck-Cocq, luitenant van de schutters van Wijk II, luitenant van de Nachtwacht!
Hollanders van de Gouden Eeuw
De Hermitage Amsterdam biedt de komende twee jaar ruimte aan een grote tentoonstelling van het Rijksmuseum en het Amsterdam Museum waarin 30 grote schuttersportretten worden getoond. Werken die normaal vanwege hun enorme grootte niet tentoongesteld worden, zijn uit de depots tevoorschijn gehaald om het verhaal van de 17e eeuwse Amsterdamse elite vertellen. Een verhaal van vriendjespolitiek, uiterlijke vertoning en maatschappelijke betrokkenheid in eigen belang.
Frans Banninck Cocq trouwde in 1630 met de dochter van de rijke burgemeester Volkert Overlander, een ridder, heer van Purmerland en Ilpendam. Van zijn schoonvader erfde hij de heerlijkheid en door de goede familiebetrekkingen kreeg hij prominente posities binnen het Amsterdamse stadsbestuur. Zo werd hij snel na zijn huwelijk commissaris van huwelijkse zaken en ging hij bij de schutterscompagnie van Wijk II. Hier zou hij uitgroeien tot luitenant en liet hij zijn compagnie vereeuwigen door Rembrandt van Rijn.
Kloveniersdoelen
In de jaren 30 van de 17e eeuw werd de thuishaven van de schutters (kloveniers) uitgebreid met een nieuw gebouw, de zogenaamde kloveniersdoelen (het gebouw links van de toren op het schilderij van Jan Ekels). Het gebouw had een gigantische ontvangstzaal die kon wedijveren met de mooiste banketzalen van Europa, zoals het beroemde Banqueting house in Whitehall. Deze Engelse zaal werd versierd door een plafondschildering die was gemaakt door Peter Paul Rubens. Ook de Nederlandse kloveniers wilden hun zaal aankleden met kunst om indruk te maken op de bezoekers. Ze bestelden hiervoor zes groepsportretten. Het eerste portret dat gereed kwam was het stuk met de schutters van wijk 2 gemaakt door Rembrandt van Rijn. We kennen dit werk nu beter als de Nachtwacht.
In de Hermitage Amsterdam is de Nachtwacht natuurlijk niet te zien, maar er is wel een levensgrote bewegende animatie gemaakt van het schilderij. Naast deze afbeelding van de Nachtwacht zijn in de hermitage de groepsportretten van de schutters van wijk 4 en wijk 5 die door Nicolaes Pickenoy en Jacob Backer vereeuwigd werden opgehangen. Deze drie schuttersstukken hingen in de 17e eeuw ook naast elkaar in de Kloveniersdoelen. Je kunt je hierdoor als bezoeker een voorstelling maken van de grootsheid van de zaal en de indruk die de portretten gemaakt moeten hebben.
Animaties
Het centrale deel van de tentoonstelling in de hermitage is de grote zaal waarin maar liefst 30 grote groepsportretten uit de Gouden Eeuw zijn opgehangen. Hier hangen schuttersstukken, maar ook regentenstukken en gildenstukken. Uit de portretten spreekt de elitecultuur van de Gouden Eeuw. De rijke families van Amsterdam hadden de macht in de stad en schoven elkaar de belangrijke posities toe. Deze functies waren niet betaald, maar brachten veel macht en aanzien en dat was goed voor de handel.
Om een beter beeld te krijgen van wie deze schutters en regenten nou waren, worden in de grote zaal met lichteffecten vier beroemde Amsterdammers uitgelicht. Met audiogidsen kan je naar het verhaal luisteren van deze mensen en krijg je een beter beeld van hun functie en familieverbanden. In de overige zalen van de tentoonstelling laten kleinere schilderijen, filmpjes en teksten zien hoe de rijke burgers Amsterdam bestuurden. Deze unieke samenleving van collectief burgerschap zonder vorst of kerkelijk bestuur heeft Nederland een sterke uitgangspositie gegeven voor handel en rijkdom in de Gouden Eeuw.
De Hermitage Amsterdam biedt een uitgelezen kans om de zeldzaam getoonde schuttersstukken in volle glorie te bekijken. Toch is het jammer dat in sommige kleine zalen het beeld van de Gouden Eeuw wordt getoond dat we al zo vaak gezien hebben. Schilderijen van de trekschuit of ijspret zijn natuurlijk beroemd, maar passen niet goed binnen het thema van de tentoonstelling. Leuker was het geweest om hier wat meer te weten te komen over de schutterscompagnieën of over het dagelijks bestuur van de stad.
Ook komen de hoofdrolspelers uit de grote zaal weer voorbij in de kleine zalen. We leren ze nog iets beter kennen. Zo zien we Frans Banninck-Cocq weer! Ondertussen is hij geen luitenant van de schutters meer, maar is hij uitgegroeid tot burgemeester van Amsterdam. Hij staat helemaal links afgebeeld op een schilderij van Bartholomeus van der Helst (boven aan dit artikel). In zijn hand heeft hij een gouden kelk. Maar de echte rijkdom van Banninck-Cocq waren zijn familie en vrienden; zij brachten hem succes in het Amsterdam van de Gouden Eeuw!
Hollanders van de Gouden Eeuw
Hermitage, Amsterdam
t/m eind 2016
