Rembrandt’s visitatie: tussen katholiek en hervormd

de Visitatie – Lucas 1:39-56

Nadat Maria van de engel gehoord had dat ze in verwachting was van een kind, ging ze meteen op reis naar haar nicht Elisabet. Deze ontmoeting wordt uitgebreid beschreven in het evangelie van Lucas en herdacht binnen de Rooms Katholieke kerk op 31 mei. Elisabet is de moeder van Johannes de Doper en volgens apocriefe evangelie een nicht van Maria. Rembrandt van Rijn nam deze scene als onderwerp voor een schilderij in 1640: de Visitatie. 

In de Bijbel lezen we dat Elisabet meteen erkende dat Maria zwanger was van de zoon van God: “Toen Elisabet de groet van Maria hoorde, sprong het kind op in haar schoot; ze werd vervuld van de heilige Geest en riep luid: ‘De meest gezegende ben je van alle vrouwen, en gezegend is de vrucht van je schoot!” (Lucas 41-42) De visitatie is binnen de religieuze schilderkunst vaak onderdeel van cycli die het leven van Maria afbeelden, maar een enkele keer komt het onderwerp ook voor als los schilderij. Eigenlijk is het een typisch katholiek onderwerp omdat het onderdeel is van de Maria verering. Toch koos Rembrandt binnen het protestantse Nederland dit onderwerp voor een schilderij.

Rembrandt had een vader die deel uitmaakte van de hervormde kerk, maar zijn moeder was katholiek. Het is niet goed bekend tot welke religieuze stroming Rembrandt behoorde. Maar het afbeelding van dit katholieke onderwerp kan een aanwijzing zijn dat hij zich beter thuisvoelde binnen het katholieke geloof. Katholieke kerken waren op dit moment namelijk verboden in Nederland. Maar dit blijft speculatie. Sommigen claimen juist dat Rembrandt wel protestant was en dat Elisabeth Maria niet direct aankijkt, maar meer naar boven lijkt te kijken. In dat geval zou je het schilderij een hervormde weergave van een katholiek onderwerp kunnen noemen, waarin de verering van God veel belangrijker is dan die van Maria.

Bijbelse verwijzingen
Op het schilderij zien we de ontmoeting van Maria (rechts in blauw) en Elisabet (links in rood). Over het algemeen wordt Elisabet veel ouder afgebeeld dan Maria en wordt aangenomen dat Elisabet ook 6 maanden langer zwanger was. Links van Elisabet is haar man, Zacharias, geschilderd. Hij is een oude tempel priester die nooit meer had gedacht nog een kind te krijgen, maar zijn vrouw is nu toch zwanger. Hij steunt op een knecht. Ook Maria heeft een hulpje bij zich, een Afrikaanse vrouw, dit is vrij ongewoon voor een afbeelding van de visitatie. Mogelijk is dit een verwijzing naar de Bijbeltekst “Hij toont zijn macht en de kracht van zijn arm en drijft uiteen wie zich verheven wanen, heersers stoot hij van hun troon en wie gering is geeft hij aanzien.” (Lucas 1:51-52) Rembrandt geeft zo de mensen die weinig aanzien hadden in de gouden eeuw een prominente plek op het schilderij. Deze Bijbelse tekstregels zijn onderdeel van het Magnificat, een lofzang op god uitgesproken door Maria in haar gesprek met Elisabet. Het Magnificat is door vele componisten op muziek gezet, waaronder Bach, Vivaldi en Schubert.

Rechtsonder zien we bovendien Jozef met een ezel bovenkomen. Dit is een verwijzing naar de vlucht naar Egypte die Maria later met Jozef en Jezus zal maken vlak na de geboorte. Jozef is gekleed als een simpele man, zoals hij is als timmerman. Het is een groot verschil met de dure kleren van priester Zacharias. Ook de prominente plek van Zacharias en de plek op de achtergrond van Jozef, zegt iets over hoe onbelangrijk Jozef werd gevonden in de 17e eeuw.

Symbolen
Het interessant om te zien hoe Rembrandt bovendien dieren weergeeft op het schilderij. De pauw links onder in de hoek heeft al jongen gekregen en verwijst zo naar de zwangerschappen van Elisabet en Maria. De pauw is bovendien het symbool van Jezus’ onsterfelijkheid, doordat heel lang (ten onrechte) is gedacht dat het vlees van de pauw nooit verging. Prominent in beeld is ook een hond weergegeven, die kan worden opgevat als een symbool voor trouw. Hiermee wordt voor de geboorte van Johannes de Doper al getoond dat hij trouw zal zijn aan Jezus. De keuze voor de afbeelding van een hond is overigens vrij ongebruikelijk in de Bijbelse kunst doordat er in de Bijbel vrijwel uitsluitend negatief over honden wordt gesproken.

Rembrandt heeft voor zijn weergave van de visitatie een kenmerkend lichtgebruik gekozen. De ontmoeting van Elisabet and Maria lijkt ’s avonds na zonsondergang te zijn. Met zijn prachtige stijl kan Rembrandt de omhelzing van Maria en Elisabet zo uitlichten en de aandacht van de kijker hier naar richten. Op de achtergrond van het schilderij is in de schaduw Jeruzalem te zien. Rembrandt heeft de ontmoeting daarmee in Hebron gesitueerd, een stad in het heuvellandschap ten zuidwesten van Jeruzalem. Ondanks dat dit niet letterlijk in de Bijbel staat vermeld, is Hebron een van de meest geaccepteerde locaties voor deze ontmoeting.

De Visitatie door Rembrandt van Rijn is te zien in het Detroit Institute of Arts in Detroit.