De foto van president Obama in het Rijksmuseum tijdens de nuclear security summit stond op de voorpagina van kranten over de hele wereld. Art sells! Niet alleen kan het rijksmuseum nu op duizenden extra buitenlandse bezoekers rekenen, het betekende voor Obama een goede mogelijkheid om zijn imago op te poetsen. Kunst wordt al eeuwenlang door machthebbers gebruikt om te pronken en hun verhevenheid te tonen. Musea als Louvre, Prado en Wenens Kunsthistorisch museum komen allemaal voort uit koninklijke collecties. In Nederland kennen we de traditie van pronkende koningen veel minder. Alleen koning Willem II bouwde aan het begin van de 19e eeuw een vermaarde kunstcollectie op. In het Dordrechts museum keert dit voorjaar de glorie van deze verzameling weer even terug…
Held van Waterloo
Toen Willem II in Den Haag ter wereld kwam was zijn grootvader Stadhouder Willem V aan de macht in Nederland. Maar daar kwam snel verandering in toen de Fransen in 1795 de Nederlandse grens overstaken. Willem II vluchtte met zijn ouders naar Engeland en zou zijn jeugd doorbrengen in Engeland en Duitsland. Hij zou bekendheid krijgen door zijn deelname aan de slag bij Waterloo in 1815 waarin hij meevocht aan de zijde van de Engelsen en Napoleon definitief versloeg. Willem II raakte gewond aan zijn schouder, maar hield er wel de bijnaam ‘Held van Waterloo’ aan over. Bovendien werd hij kroonprins omdat na de val van Napoleon, de oranjes de Nederlandse troon terugkregen en zijn vader koning Willem I werd.
Willem II werd in 1840 koning der Nederlanden. Koning Willem I was een sobere koning die hard werkte en veel aandacht had voor persoonlijke ontmoetingen met burgers van alle rangen en standen. Willem II was het tegenovergestelde van zijn vader. Hij vulde het koningschap in mijn groot oog voor uiterlijk vertoon. Hij liet dure paleizen bouwen en gaf veel geld uit aan kunst en cultuur. Tegelijkertijd was Willem II de koning onder wie Nederland overging in een constitutionele monarchie en de grondwetswijziging van 1848 door Thorbecke goedkeurde die de basis is van onze hedendaags bestuur.
Kunstcollectie
Al voordat Willem II koning werd, was hij begonnen met het verzamelen van schilderijen. Eerst met name oud-Hollandse en vroege Vlaamse meesters, later ook werken uit Italie en schilders uit zijn eigen tijd. In het Dordrechts museum zijn werken uit alle drie deze categorieën te zien. Dus vroege werken van Hans Memling en Rogier van der Weyden, prachtige doeken van Rembrandt en Jan Steen, maar ook Spaanse en Italiaanse meesters zoals Bartolome Murillo en Giulio Romano.
Het is onmogelijk om de hele collectie van Willem II weer bij elkaar te krijgen. Maar dankzij sterke samenwerkingen met de Hermitage in Sint Petersburg en het Villa Vauban in Luxemburg, kan het Dordrechts museum een goed beeld geven van de allure van de collectie. Bovendien viert Nederland dit jaar ‘200 jaar koninkrijk’ en deze tentoonstelling is een goede kans om weer eens stil te staan bij de eerste machthebbers van deze periode. Willem II is daarbij overigens bepaald geen standaard ‘oranje-koning’.
Net als Obama in het Rijksmuseum, gebruikte ook Willem II zijn collectie om zijn imago op te poetsen. Hij liet een catalogus van de collectie schrijven in het Frans en stelde zijn ‘museum’ open voor toeristen uit het buitenland en kunstenaars. De collectie was het visitekaartje van de koning. Het is onduidelijk in hoeverre het Nederlandse volk ook van de schilderijen heeft kunnen genieten. Toch was zijn Gotische zaal waarin de topstukken hingen, een multifunctionele ruimte waarin Willem II gasten ontving, maar ook kerkdiensten hield en zelfs het huwelijk van zijn dochter Prinses Sophie vond hier plaats.
Verkoop
Na de dood van Willem II, bleek dat hij zich diep in de schulden had gewerkt om al het pracht en praal te financieren. Ruim 4 miljoen gulden bedroeg zijn schuld, waaronder 1 miljoen aan de Russische Tsaar Nicolaas I. De kunstcollectie diende bij deze schuld als onderpand en dus werd in de zomer van 1850, de gehele collectie van Willem II geveild. Deze verkoop betekende een enorme aderlating voor het Nederlandse kunstbezit en werd zelfs extra cru toen in 1856 bleek dat Willem II ruim voldoende bezittingen had om zijn schulden te kunnen aflossen. De veiling van de kunstcollectie was dus overbodig geweest. Het is te danken aan een soort ‘nationale onverschilligheid’ dat het overgrote deel van de kunstcollectie in buitenlandse handen terecht is gekomen. We zouden het nu onbegrijpelijk vinden dat de overheid of grote Nederlandse financiers topstukken van Rembrandt, Rubens, Titiaan en vele anderen zo makkelijk zouden laten gaan.
Deze verkoop is de belangrijkste reden dat we in Nederland op dit moment maar een zeer beperkte collectie Spaanse, Italiaanse, Franse en Vlaamse meesters hebben. Lopend door het Rijksmuseum is het dan ook pijnlijk om te zien dat we Willem II herinneren als ‘de held van Waterloo’ op een schilderij van Jan Willem Pieneman. Een schilderij dat nota bene verworven is door Willem I, de koning die nauwelijks kunst kocht. Terwijl al die prachtige werken uit de collectie van Willem II hier ook hadden kunnen hangen. Gelukkig kan Nederland in het Dordrechts museum nu voor een paar maanden genieten van Willem II en zijn collectie.
Willem II – Kunstkoning
t/m 15 juni 2014
Dordrechts Museum, Dordrecht
