de Kindermoord van Bethlehem (in Brabant)

de Kindermoord van Bethlehem – Matteüs 2: 16-18

De Rooms Katholieke Kerk herdenkt vandaag de kindermoord in Bethlehem zoals beschreven in het evangelie volgens Matteüs. Als Herodes van de drie wijzen heeft vernomen dat de koning van de Joden geboren is, vraagt hij hen het kind te zoeken en dan terug te komen. De wijzen besluiten na hun bezoek aan Jezus niet terug te gaan naar Herodes. Als Herodes dit merkt, geeft hij opdracht om alle kinderen in Bethlehem te doden. Jozef en Maria zijn dan al gevlucht naar Egypte. Deze dramatische gebeurtenis is veel geschilderd in de kunstgeschiedenis. Vensters kijkt vandaag naar de versie van Pieter Brueghel de Oudere en zijn zoon.

De Kindermoord van Bethlehem – Pieter Brueghel – de Oudere

Eigenlijk is het heel vreemd dat 28 december de herdenkingsdag voor de kindermoord van Bethlehem is. De drie wijzen bezoeken Jezus immers pas op 6 januari. Dus de kindermoord van Bethlehem kan nooit voor 6 januari hebben plaatsgevonden. Waarschijnlijk komt dit doordat het geen herdenkingsdag is de onderdeel is van de advent periode, maar onderdeel van de heiligenkalender. De heiligenkalender kent vlak naar kerstmis een aantal herdenkingsdagen voor belangrijke martelaren (zoals Johannes de Doper) en de kindermoord past hier goed binnen.

De Kindermoord van Bethlehem (detail – Pieter Brueghel – de Oudere

Pieter Brueghel en de Bijbel
De kindermoord van Bethlehem is een veelvoorkomend thema binnen de schilderkunst en is ook vaak onderdeel van cycli over het leven van Jezus. Ook Pieter Breughel de Oudere heeft zich aan een versie van de kindermoord gewaagd. Hij plaatst het tafereel niet in het warme heilige land, maar kiest een winterlandschap in Nederland of België (toen nog de lage landen onder Spaans bewind). Het lijkt wel Brabant! We zien soldaten die een boerendorp binnendringen en op zoek gaan binnen alle huizen. Ze brengen grote onrust onder de bevolking teweeg.  Het onderwerp van het schilderij lijkt op het eerste gezicht misschien een mooie verpakking om een boerenlandschap in de winter te kunnen schilderen, maar bevat toch verschillende verwijzingen naar de bijbel. Grappig is bijvoorbeeld de soldaat die op de achtergrond tegen een muur staat te urineren. Dit is een verwijzing naar de Hebreeuwse zin ‘Hij die tegen de muur urineert” (o.a. 1 Samuel 25:22) , waarmee mannen worden bedoeld. Het tafereel is tweemaal geschilderd door Pieter Breughel de oudere en vervolgens meerdere malen gekopieerd door zijn zoons en kleinzoons, zoals dat met veel van de werken van Breughel is gebeurd. Het werk van Pieter Brueghel de oudere is onderdeel van de Koninklijke collectie van Engeland en de tweede versie is te zien in het Kunsthistorisch museum in Wenen, al is deze kopie waarschijnlijk grotendeels door zijn atelier gemaakt en maar gedeeltelijk door Pieter Brueghel zelf.

Pieter Brueghel en de Spanjaarden
Het werk van Pieter Brueghel is meer dan een Bijbels tafereel of een winterlandschap, want het bevat een sterke politieke lading. Om dit goed te laten zien, moeten we kijken naar de kopieën van het werk zoals ze zijn gemaakt door Pieter Brueghel de jongere of door het atelier van Pieter Brueghel de oudere. Hierop staat een aanvoerder van het leger die met zijn lange baard wel iets weg heeft van de Hertog van Alva. Toen in 1567 het originele schilderij werd gemaakt door Brueghel de oudere, was de Hertog van Alva met 10,000 soldaten in de Nederlanden om de Nederlandse protestanten weer in het gareel te krijgen en het katholicisme te herstellen.

Vergelijking tussen de versie van Pieter Brueghel de oudere (links) en de versie van Pieter Brueghel (II) (rechts)

Ook wordt een rode vlag getoond met daarop het teken van de “Koning van Jeruzalem”, een titel die op dat moment werd gedragen door de Spaanse koning Filips II. Dat het leger dat de brute kindermoord uitvoert tekenen heeft van het Spaanse leger, kan dus worden opgevat als een politieke boodschappen tegen de Spanjaarden. Brueghel was blijkbaar van mening dat het Spaanse leger nogal hardhandig en willekeurig optrad in de Nederlanden.

Tegenwoordig is het originele schilderij dus onderdeel van de Engelse koninklijke collectie doordat Karel II het aankocht in de 17e eeuw. Maar voordat dit het geval was, is het schilderij eigendom geweest van Rudolf II, de Keizer van het Heilige Roomse Rijk en neef van de koning van Spanje, Filips II. Omdat Rudolf het totaal niet eens was met de politieke lading van het schilderij, heeft hij opdracht gegeven het te laten aanpassen. En dus is tegenwoordig op het originele schilderij geen man met witte baard meer te zien. Ook het teken van de koning van Jeruzalem, werd vervangen door een leeuw. Alleen op alle kopieën van het werk zijn nog de oorspronkelijke Spaanse kenmerken afgebeeld.

Vergelijking tussen de versie van Pieter Brueghel de oudere (links) en de versie van Pieter Brueghel de jongere (rechts)

Maar Rudolf II ging nog veel verder. Hij veranderde de complete inhoud van het schilderij door alle kinderen die waren afgebeeld te vervangen door vee of gevogelte. Hij wilde niet langer dat een leger dat Spaans en katholiek leek te zijn, baby’s doodde. Hij veranderde de titel ook naar ‘Dorpsplundering” en zo was de gehele bijbels context van het werk verdwenen. Om dit extra kracht bij te zetten werden oorspronkelijk ook vlammen toegevoegd aan de daken van de boerderij. Zo zou het lijken dat het leger na de plundering de huizen in brand had gezet.

Bij een restauratie van het werk in 1941 zijn deze vlammen echter verwijderd. Er is toen en bij een latere restauratie in 1988 besloten om vanwege de historische waarde, de overige veranderingen niet te verwijderen en het werk alleen schoon te maken. Daarom is het nu zo dat het originele werk in de Koninklijke collectie van Engeland niet meer de oorspronkelijke afbeelding toont en alle 14 bekende kopieën juist wel de politieke en bijbels verwijzingen laten zien. De meeste van deze werken zitten helaas verborgen in privé collecties.