de Anatomie van een Portret

In Amsterdam is een heel museum gebouwd en recent gerenoveerd om Rembrandt te laten schitteren. In het gemeentemuseum in Den Haag laten ze de kunst zelf het werk doen. In de tentoonstelling ‘de Anatomische Les’ worden alle 17e eeuwse anatomische portretten naast elkaar gehangen. Hier blijkt de kwaliteit van de meester, want Rembrandt’s schilderijen domineren de tentoonstelling.

Het schilderij “de Anatomische Les van Nicolaes Tulp” dat Rembrandt in 1632 vervaardigde, vormt het middelpunt van de tentoonstelling. Niet alleen is dit werk de meest bekende anatomische les van de Nederlandse schilderkunst, het is ook de reden geweest voor het Gemeentemuseum om de tentoonstelling te organiseren. Het schilderij is normaal onderdeel van de collectie van het Mauritshuis, dat vanwege verbouwing gesloten is. Daarom zijn de topstukken uit het Mauritshuis nu te zien in het Gemeentemuseum. Het museum zag dit als een unieke kans om een tentoonstelling te organiseren rondom dit werk. Talloze Nederlandse musea hebben hier aan meegewerkt en daarom zijn nu alle 10 de 17e eeuwse anatomische groepsportretten te zien in het Gemeentemuseum.

Groepsportretten
De anatomische les in de 17e eeuwse schilderkunst is een groepsportret van het plaatselijke chirurgijns gilde. Het gaat in deze werken dus niet om de medische casus die wordt afgebeeld of een realistische weergave van een anatomische les. De schilderijen zijn gemaakt om de chirurgijns te vereeuwigen en dat is goed te zien aan de opzet van de werken. Neem nou ‘de Anatomische Les van Willem van der Meer’ die werd geschilderd door de Delftse hofschilder Michiel van Mierevelt. De mannen die staan afgebeeld op het doek zijn helemaal niet bezig met wat er getoond wordt door de praeses van het chirurgijnsgilde, maar ze kijken stuk voor de stuk de toeschouwer aan. Ook de wijze waarop instrumenten en voorwerpen zijn afgebeeld, laat zien dat het meer gaat om de bevestiging dat de afgebeelde mannen chirurgijns zijn dan dat ze daadwerkelijk worden gebruikt bij deze anatomische les. Je zou de portretten dan ook kunnen vergelijken met schuttersschilderijen, zoals er in de 17e eeuw talloze zijn gemaakt.

Het werk van Michiel van Mierevelt is dan eigenlijk ook een verzameling van 16 individuele portretten. Je kan goed zien hoe getalenteerde portretschilder Van Mierevelt was, de verfijnde wijze waarop hij huid en haren weet te schilderen zorgt voor hele karakteristieke portretten. Maar als we dit dan vergelijken met ‘de Anatomische Les van Nicolaes Tulp’, zie je hoe Rembrandt veel meer gevoel heeft voor dynamiek en compositie. We zien bij ‘Nicolaes Tulp’ geen verzameling individuele portretten, maar echt een afbeelding van een groep. De geportretteerden kijken niet langer naar de toeschouwer, maar ze kijken en luisteren naar Dr. Tulp. Op de achtergrond wordt nog even wat nagezocht in een boek. Het werk wordt er veel realistischer van. Bovendien toont Rembrandt in dit werk opnieuw zijn kenmerkende lichtgebruik, waardoor het licht de toeschouwer als het ware door het portret heen leidt. Ook subtiele verschillen zoals de lichaamskleur van de overleden misdadiger, zorgen dat het groepsportret aan overtuiging wint.

De vergelijking tussen Van Mierevelt en Rembrandt is exemplarisch voor alle getoonde werken op de tentoonstelling. De 8 niet-Rembrandt werken in deze tentoonstelling bestaan uit sterk gecomponeerde groepsportretten, die nogal gemaakt en afstandelijk overkomen. Door de schilderijen van Rembrandt hiernaast te hangen worden ze nog dynamischer en sterker.

Het tweede schilderij van Rembrandt op de tentoonstelling is ‘de Anatomische Les van Dr. Deijman’ en dit is de enige ‘Anatomische Les’ uit de 17e eeuw die geen groepsportret is. Of liever gezegd, niet meer, want het doek was oorspronkelijk vele malen groter en is tijdens een brand in 1723 grotendeels verloren gegaan. Hierdoor is nu alleen het centrale stuk te zien waarop de hersenen van een ter dood veroordeelde misdadiger worden blootgelegd. Dr. Deijman, die zelf maar nauwelijks te zien is, ligt net het membraan tussen de linker en rechter hersenhelft een beetje op. De sikkelvorm van dit membraan wordt vaak als symbool gezien voor de dood. Rembrandt heeft daarmee symbolistisch de vergankelijkheid van het bestaan willen weergeven. Door de brand is er een bijzondere compositie overgebleven. Het lichaam dat prachtig wordt weergegeven in verkort perspectief komt centraal te staan in plaats van de chirurgijns. Hierdoor is het schilderij niet langer een groepsportret, maar wordt het een bijzondere compositie over leven (de man links) en dood (het lichaam). Ook zou je het kunnen zien als een strijd tussen lichaam en geest, extra benadrukt doordat juist de hersenen ontleed worden. Natuurlijk is de huidige compositie door Rembrandt nooit zo bedoeld, maar het geeft een interessant tegenwicht in deze tentoonstelling naast alle groepsportretten.

Moderne Kunst
Het gemeentemuseum probeert de 17e eeuwse schilderijen verder te contrasteren door ze te presenteren naast hedendaagse kunstwerken van onder meer Damien Hirst en Lucio Fontana. Maar ondanks dat deze bedoelingen goed zijn, is dit geen groot succes. De kunstwerken uit de 17e eeuw en de 20e eeuw worden gescheiden van elkaar gepresenteerd in losse zalen. Daardoor is er weinig interactie tussen de werken. Maar belangrijker is dat de Anatomische schilderijen in de 17e eeuw in de basis groepsportretten zijn en de geselecteerde moderne kunstwerken hier los van staan. De hedendaagse kunstwerken zijn met name geselecteerd doordat ze de anatomie van het menselijk lichaam afbeelden of doordat ze te maken hebben chirurgie. Maar doordat veel van de werken erg conceptueel van aard zijn, combineren ze slecht met de 17e eeuwse meesters. Goed voorbeeld hiervan zijn de werken van Lucio Fontana, waarin het met een mes een scheur in een doek is aangebracht. Zo’n conceptueel werk over een handeling in ruimte en tijd, staat wel erg ver van de groepsportretten in de 17e eeuw en zorgt helaas niet voor een spannende interactie. De gekozen hedendaagse kunstwerken lijken dan ook vooral ‘een must’ omdat het gemeentemuseum nou eenmaal een museum voor moderne kunst is. Gelukkig zijn er in samenwerking met het onder andere Boerhave museum ook verschillende 17e eeuwse preparaten en geschriften te zien. Juist dit soort toevoegingen geven de groepsportretten extra diepgang doordat ze een goed beeld geven van de medische kennis zoals deze voorhanden was in die tijd.

Het is bijzonder hoe het Gemeentemuseum binnen korte tijd alle 17e eeuwse anatomische lessen uit de Nederlandse schilderkunst bij elkaar heeft weten te krijgen. Alleen dat al maakt deze tentoonstelling de moeite van het bezoeken waard. Musea zouden vaker het lef moeten hebben om dit soort thematische tentoonstellingen in te richten in plaats van steeds weer terug te vallen op tentoonstellingen rondom een kunststroming of een bepaalde kunstenaar. Juist door dit soort thematische tentoonstellingen, kan je spannende verbanden leggen of een kunstenaar uitlichten. Zo blijkt ook in het Gemeentemuseum, nergens worden de schilderijen van Rembrandt zo bijzonder als tussen zijn tijdgenoten.

de Anatomische Les
Gemeentemuseum – Den Haag
t/m 5 januari 2014