Een van de hoogtepunten van de barokke schilderkunst van de 17e eeuw is ‘Las Meninas’ van de Spaanse kunstenaar Diego Velazquez. Giordano, een tijdgenoot van Velazquez, noemde het werk ‘de theologie van de schilderkunst’ en Thomas Lawrence roemde het eeuwen later als ‘de ware filosofie van de schilderkunst’. Tegenwoordig is het werk het belangrijkste topstuk van het Prado in Madrid en wordt jaarlijks bekeken door miljoenen mensen.
Het middelpunt van het schilderij wordt gevormd door Infante Margaretha Theresa, dochter van koning Filips IV. Rondom haar staan kamermeisjes, twee dwergen en een hond afgebeeld. Links zien we bovendien Velazquez zelf terwijl hij een enorm doek aan het schilderen is. Hij kijkt de toeschouwer recht aan. Wat is Velazquez aan het schilderen? Wat is de relatie tussen de schilder en de toeschouwer? Ofwel wat is de werkelijkheid en wat is illusie? Talloze commentatoren hebben zich over deze en andere vragen gebogen en daarmee het werk tot een van de belangrijkste doeken uit de barok gemaakt.
Maar ook in zijn eigen tijd heeft ‘Las Meninas’ al een behoorlijke faam opgebouwd. Zo zou koning Filips IV na voltooiing hebben gezegd dat er nog iets ontbrak aan het doek. Hij greep een penseel en schilderde op de borst van Velazquez een Sint Jacobskruis, dat is nog altijd te zien op het schilderij. Al wordt de waarheid van dit verhaal betwist, wel zijn er aanwijzingen dat Velazquez het kruis niet zelf heet geschilderd en dat het een latere toevoeging is.
Vlaamse invloeden
Velazquez heeft bij het maken van ‘Las Meninas’ goed gekeken naar de Vlaamse schilderkunst uit de renaissance. De wijze waarop hij details in de kleren weergeeft, gaat terug op een traditie van Rogier van der Weyden. Maar het meest directe voorbeeld voor Velazquez is het ‘Anolfini portret’ dat geschilderd werd door Jan van Eyck in 1434. Op dit houten paneel staat de Italiaanse koopman Arnolfini afgebeeld met zijn vrouw tijdens een bezoek aan Brugge. Ten tijde van Velazquez’ verblijf aan het Spaanse hof, was dit schilderij in het bezit van koning Filips en dus bekend bij Velazquez. Op de achtergrond van het portret hangt een klein spiegeltje waarin we het tweetal gereflecteerd zien, maar ook een zicht krijgen op Jan van Eyck die het portret aan het schilderen is.
Velazquez brengt dit idee in ‘Las Meninas’ nog een stap verder. Hij zet zichzelf niet als reflectie in de spiegel, maar plaats zichzelf prominent op de voorgrond van het schilderij. In de spiegel die hij op de achtergrond hangt, zien we koning Filips IV en zijn vrouw Mariana van Oostenrijk. Velazquez lijkt dus een portret van de koning en de koningin aan het schilderen te zijn, terwijl de rest van de koninklijke familie toekijkt en ze vermaakt tijdens het poseren. In plaats van het daadwerkelijke portret, is op ‘Las Meninas’ juist de rest van de kamer afgebeeld. Daarmee is het schilderij precies tegenovergesteld aan het ‘Arnolfini portret’ van Jan van Eyck.
Navolgers in Spanje
Het schilderij van Velazquez ging halverwege de 18e eeuw bijna verloren door een brand in de Alcazar waar het schilderij hing. Gelukkig werd het gered en konden de beschadigingen worden gerestaureerd. Het doek werd opgenomen in de koninklijke collectie en kwam daardoor in het Prado terecht aan het begin van de 19e eeuw. Toen had het werk al een grote faam opgebouwd en had het vele schilders geïnspireerd. Een van de meest bekende navolgers is Francesco de Goya, die in 1800 een portret schilderde van de Spaanse koning Karel IV en zijn familie. Goya beeld ook zichzelf af terwijl hij het portret aan het schilderen is. Maar in plaats van zichzelf op de voorgrond de plaatsen -zoals Velazquez deed-, zet hij de koninklijke familie centraal en zet zichzelf aan de rand in de schaduw van het schilderij.
In het najaar van 1957 heeft Pablo Picasso vijf maanden besteed aan een intensieve bestudering van ‘Las Meninas’ van Velazquez. In die periode maakte Picasso 57 werken geïnspireerd op dit schilderij, waarin hij de compositie of de onderdelen hiervan naschilderde in een kubistische stijl. Picasso is langzaam de figuren een beetje gaan verplaatsen en gaan spelen met de kleur van het schilderij. Naar eigen zeggen ‘net zolang tot de Meninas van Velazquez verdwijnen en mijn eigen Meninas ontstaan’. Kunstliefhebbers die de schilderijen van Picasso willen zien moet naar het Picasso museum in Barcelona, hier zijn alle 57 werken te zien en daarmee is dit de enige serie van Picasso die in totaliteit te zien is in een museum.
‘Las Meninas’ van Velazquez blijft een constante inspiratiebron voor kunstenaars en kunstcritici. Bestudering van het werk helpt kunstenaars hun eigen werk en stijl te ontwikkelen. Daarmee is het schilderij niet de theologie zoals Giordano zei, of de filosofie zoals Lawrence beweerde, maar de wetenschap van de schilderkunst!
Meer kunstwerken onder de loep:
De Dans van Carpeaux overleefde een Inktpot
Kleurrijker dan u dacht: Beelden uit het Oude Griekenland!
Waar vind je de Nederlandse Kunstenaarsdorpen?
Monet, Sisley, Pissarro: Kunstenaars in Londen
De 5 Meest Beroemde Kunstenaarsfamilies van de Gouden Eeuw
Op reis over Dante’s Louteringsberg
Was de Nederlandse Paus Adrianus VI een cultuurbarbaar?
Henri Rousseau droomt van de jungle
Op reis door Dante’s Hel
Liefde maakt blind in de Kus van Magritte
De Hogere Sferen van de Rothko Kapel
Kunstenaarsherinneringen aan de Spaanse Griep
De Dwerg van Bronzino toont de kracht van de Schilderkunst
