Een uitgebreide kunstgeschiedenis: Barok (deel 1)

In de tijd van de contra-reformatie, greep de katholieke kerk alles aan om de opkomst van de protestanten van Luther en Calvijn te stuiten. Een van de middelen die de kerk voor handen had was het gebruik van de kunst om de kracht van de eigen bijbel en heiligen verhalen te onderstrepen. De werken moesten indruk maken op de gelovigen en tegelijkertijd een realistische inslag hebben, zodat de mensen zich erin konden herkennen. Het was in deze tijd dat zich een nieuwe kunstvorm ontwikkelde, de Barok!

Jarenlang was de kunst overheerst door de grootmeesters van de Renaissance die teruggrepen naar de klassieken en de ideale wereld probeerden af te beelden in hun schilderijen en sculpturen. De werken hadden iets statisch, harmonisch en rustigs. In de loop van de 16e eeuw kwam hier langzaam verandering in en begon een groep kunstenaars zich hier tegen af te zetten, een stroming die we nu het manierisme noemen. Ze begonnen werken te schilderen die niet in balans waren maar een meer onrust bevatte en minder proportioneel was van aard. Ze streefden naar een weergave van abnormale perspectieven en vreemde houdingen van personages.

Rond 1600 werden deze ontwikkelingen door drie belangrijke schilders nog een stapje verder genomen. Er werd afscheid genomen van de idealistische afbeeldingen en gestreefd naar een hoger realisme in de afbeeldingen. Tegelijkertijd werden emoties overdrevener geschilderd en kwam er meer aandacht voor licht effecten. Maar de grootste ontwikkeling is misschien wel de vervaardiging van composities die levendiger waren, vol beweging.

Bologna: Caracci en Reni
De eerste barokke schilders kwamen uit Bologna, waar aan het eind van de 16e eeuw twee broers en een neef een kunstenaarsstudio begonnen. Deze familie Caracci maakten werken die zich kenmerkte door een eclectische stijl waarin het beste van de Renaissance scholen uit Florence en Venetie werd gecombineerd en werd aangevuld met wat meer dramatiek. Annibale Carracci is van hen het meest bekend geworden met name door zijn fresco’s voor het Farnese paleis in Rome. Eerst schilderde hij de werken van Hercules in een kamer in het paleis. Later begon hij met zijn studio aan een plafond vol met mythische verhalen. Het behoort tot zijn beste werk. Carraci werkte voor dit project samen met Guido Reni, die op dat moment nog een jonge kunstenaar was. Maar als snel zou hij uitgroeien tot de beroemdste kunstenaar van zijn tijd. Hij had een enorme studio waar hij gedurende zijn leven meer dan 200 leerlingen de kneepjes van het vak bijbracht. Hierdoor kon hij een enorme productie garanderen.

De Nieuwe Ster: Caravaggio
Tegelijk met Reni en Carraci, kwam Michelanglo Messina da Caravaggio op in Rome. Deze in Milaan geboren schilder, brak met de manneristische tradities en introduceerde een compleet nieuwe stijl waarin licht en donker centraal stonden. Je zou kunnen zeggen dat dit de definitieve breuk is met de Renaissance en de eerste echte Barokke kunstenaar. Caravaggio’s werken kennen een enorme dramatiek en tegelijk een ongekend realisme. Waar de Renaissance kunstenaars de ideale schoonheid probeerden te schilderen, kiest Caravaggio voor levensechte gezichten. Dit versterkt ook het dramatische effect van zijn werken doordat iedereen zich in de personages kan herkennen. Caravaggio zou snel volgers krijgen binnen Italië zoals Artemisia Gentileschi en Giovanni Baglione. Er ontstonden binnen Italie twee stromingen, de volgers van Caravaggio en de volgers van Carraci. Na Caravaggio’s dood zou uiteindelijk de stijl van Carraci overwinnen in Italië, mede doordat Guido Reni in zij stijl bleef werken.

Maar hoe anders was dit binnen Europa. Caravaggio stijl zou als een golf door Europa waaien en overal volgers krijgen. In Spanje werd zijn donkere werk geintroduceerd door Jusepe de Ribera, die bijna zijn hele leven in Italië werkte. En ook Francisco de Zurbaran zou al snel Caravaggio’s lichtgebruik adopteren. Zurbaran schilderde zijn personages vaak in een contemplatieve houding, waardoor het dramatische effect van het beperkte licht nog extra werd benadrukt. In het werk van latere Spaanse artiesten zou Caravaggio’s stijl minder direct worden gekopieerd, maar nog steeds werd er gebruik gemaakt van sommige van zijn motieven.

Zo zie je ook bij Diego Velazquez het gebruik van licht/donker effecten, al richt Velazquez zich veel meer op een realistische aanpak. Velazquez wordt gezien als de grootste schilder binnen de Spaanse barok en dit is voornamelijk te danken aan zijn werk voor het Spaanse hof. Hij maakte talloze portretten van de koninklijke familie en spreidde hierbij een ongekend oog voor detail tentoon. De wijze waarop hij kleding schilderde is schatplichtig aan de Vlaamse primitieven. Ook zijn onderwerpkeuze wijkt af van de Italiaanse barokschilders. Velazquez schilderde nauwelijks bijbels en mythische taferelen, maar richtte zich voornamelijk op portretten en historische stukken. De mythische stukken die hij schilderde hebben vaak een bepaalde ironie en zijn een commentaar op de maatschappij. Hierin is Velazquez meer verwant aan de Nederlandse barokke meesters.

Terwijl Velazquez succes oogste in Madrid, was Bartolome Murillo actief in het zuiden van Spanje. Murillo schilderde met name religieuze werken en werd beinvloed door het werk van Ribera, Zurbaran en later ook Velazquez. Zijn werk kenmerkt zich door een zeer zoete sfeer die hem in zijn tijd veel succes oogste, maar tegenwoordig een beetje kitsch aandoet. Murillo gaat gedurende zijn carriere steeds meer kleur gebruiken en komt steeds verder af te staan van Caravaggio’s stijl zoals zijn voorganger gebruikten.

Rubens en de Vlaamse Barok
Caravaggio stijl werd naar het Noorden van Europa gebracht door Peter Paul Rubens. Ondanks dat Rubens bekend is geworden met werken met minder lichteffecten, heeft hij ook werken gemaakt volgens Caravaggio’s gebruik. Rubens’ eigen werk kenmerkt zich door overmatigheid en grootsheid zowel in vorm, compositie, detail en onderwerp. Rubens brengt de kunst naar doek van enorme formaten waarop hij grote dramatische composities schildert rijk aan beweging en detail. Een favoriet onderwerp van de Vlaamse meester waren naakte rondborstige dames uit de mythologie en de bijbel. Al had hij ook geen moeite om bestaande figuren groots af te beelden zoals hij deed met Maria de Medici die in 20 schilderijen werd uitgebeeld in het Louvre. Rubens bezat dan ook een enorme studio waarin veel artiesten werkten aan de uitwerking van Rubens’ composities zodat Rubens een enorme hoeveelheid werken kon produceren.

Een van deze artiesten was Anthony van Dyck, die later op eigen benen zou komen te staan en hofschilder werd aan het Engelse hof. Hij specialiseerde zich in portretten en had een wat lossere stijl dan Rubens en zijn werk is vaak minder dramatisch. Na de dood van Rubens en Van Dyck, werd Jacob Jordaens de leidende schilder in Vlaanderen. Jordaens kwam ook uit de school van Rubens en zijn stijl is dan ook grotendeels gelijk aan Rubens. Al zien we meer invloeden van Renaissance schilders als Veronese en de Noord Nederlandse meesters.

De Caravaggisten uit Utrecht
In de Noordelijke Nederlanden van het begin van de 16e eeuw, werd de kunst van Caravaggio geintrodcueerd door Peter Paul Rubens en Gerard van Honthorst. Van Honthorst bracht ongeveer 10 jaar in Rome door en leerde daar de lichteffecten van Caravaggio kennen. Hij bracht deze stijl terug naar Nederland en begon veel nachtschilderijen te maken waarin spaarzaam licht van kaarsen de scene belichten. Hij zorgde hiermee voor een centrum van Caravaggio kunst in Utrecht, want ook de plaatselijke schilders Hendrick ter Brugghen en Dirck van Baburen begonnen de stijl over te nemen. Samen met enkele anderen staan ze nu bekend als de Utrechtse Caravaggisten. Hun stijl zou zich in Nederland werken met de Vlaamse traditie van onder meer Brueghel en Rubens en zorgen voor nieuw soort barokkunst in Nederland.

Ook in Frankrijk kreeg Caravaggio navolgers die met clair obscure effecten begonnen te werken. De meest bekend naam is Georges de la Tour. Al heeft De la Tour hoogstwaarschijnlijk zelf nooit werk van Caravaggio gezien. Vermoed wordt dat hij in contact kwam met de stijl dankzij de Utrechtste Caravaggisten. Zijn stijl wordt dan ookn vaak vergeleken met Hendrick ter Brugghen. De la Tour gebruikte de licht-donker effecten niet om een dramatisch effect te sorteren, maar juist om een verstilling te bewerkstelligen. Hij is in die zin meer verwant aan Zurbaran in Spanje.

Barok in Nederlandse Musea
De grootste collectie internationale barok is in Nederland te vinden in het Rijksmuseum, maar wordt momenteel daar nauwelijks tentoongesteld. Het ‘Rijks’ bezit schilderijen van Reni, Rubens, Van Dyck, Murillo en de Utrechste Caravaggisten en bovendien prenten van Caracci, Bernini en Ribera. Rubens is goed vertegenwoordigd in Nederland met werken in het Boijmans, het Bonnefanten, het Groninger, het Mauritshuis en het Amsterdam Museum. Het Amsterdam Museum, het Mauritshuis en het Rijksmuseum hebben bovendien werk van Anthony van Dyck. Het Centraal Museum bezit een grote collectie van de Utrechtse Caravaggisten. Werken van Caravaggio, Bernini en Carraci zijn helaas in Nederland niet te bewonderen, grote collecties van hun werk zijn te vinden in Rome. Ook Velazquez en Zurbaran ontbreken in Nederland en zijn voornamelijk te zien in Madrid.