Urineren in Kunst – Duchamp’s Fontein

Staat u ook weleens in een museum voor een wereldberoemd kunstwerk en denkt u bij uzelf: Waarom is nou juist dit kunstwerk zo bijzonder? KunstVensters gaat op onderzoek uit naar de oorsprong van de faam van enkele van de meest beroemde kunstwerken ter wereld. Vandaag het vijfde deel uit de serie: Fontein van Marcel Duchamp

500 Britse kunstkenners kozen Marcel Duchamp’s fontein in 2004 tot belangrijkste kunstwerk van de 20e eeuw. Het kunstwerk behoort tot de meest beroemde moderne kunstwerken en is eigenlijk het enige werk van Duchamp dat algemene bekendheid heeft onder de gemiddelde museumbezoeker. Hoe is dit zo gegroeid? Het verhaal van het kunstwerk dat beroemd werd door afwezig te zijn.

de Tentoonstelling

Marcel Duchamp was al vanaf halverwege de jaren 10 van de 20e eeuw bezig met het herdefinieren van het begrip kunst. Wat is kunst nou eigenlijk? Hij werd actief in de Dada beweging, die alle gevestigde kunstinstellingen en kunstvormen verwierp. In 1917 was Marcel Duchamp onderdeel van een jury voor een kunsttentoonstelling die als regel had dat alle ingezonden werken zouden worden getoond. Het was een afrekening met de gevestigde jury’s die bepaalde wat goede kunst was. Duchamp zelf stuurde voor de tentoonstelling ook een werk in onder pseudoniem R. Mutt.

Hij bestelde een Bedfordshire urinoir van J. L. Mott Iron Works, zette het verkeerd om op de tafel en schilderde er met zwarte verf ‘R. Mutt 1917’ op. Daarna zond hij zijn kunstwerk in naar de jury, waarvan het grootste deel niet wist dat Duchamp erachter zat. Het leverde een groot debat op binnen de jury. Ze zouden alle kunstwerken tonen, maar was dit wel een kunstwerk? Uiteindelijk werd besloten het werk niet tentoon te stellen Marcel Duchamp trok zich prompt terug uit de jury.

Toch zou de inzending bekend worden bij het grote publiek dankzij een artikel in het tijdschrift, the Blind Man. Onder de titel ‘De Geweigerde Tentoonstelling door de Onafhankelijken’ brachten Alfred Stieglitz, Beatrice Wood and Walter Arensberg het verhaal naar buiten van Duchamp’s afgewezen kunstwerk in de tentoonstelling waar niks zou worden afgewezen. Beatrice Wood schreef: “Of Mr Mutt de fontein met zijn eigen handen heeft gemaakt is van geen enkel belang. Hij KOOS het. Hij nam een voorwerp uit het dagelijks leven, plaatste het op zo’n wijze dat zijn dagelijkse functie verdween door de nieuwe titel en het nieuwe gezichtspunt.”

Verloren

Niemand had het werk dus ooit gezien in de tentoonstelling en toch vergaarde het werk een enorme bekendheid, juist door niet getoond te worden. Wat er na de tentoonstelling in 1917 met het urinoir gebeurde is in mysteriën gehuld. Verschillende verhalen doen de ronde, maar het meest waarschijnlijk is dat het werk kapot is gegaan of met opzet is weggegooid. In ieder geval is het origineel niet bewaard gebleven en nooit elders tentoongesteld. Alleen de foto in het artikel in ‘The Blind Man’ was het bewijs dat het stuk ooit bestaan had. Het verhaal van Duchamp’s urinoir werd ondertussen steeds beroemder en groeide uit tot het ultieme voorbeeld van de Dada kunst. Juist doordat werk niet meer bestond, werd de faam steeds groter. Het werk werd zogezegd berucht.

1917 was overigens niet de eerste keer dat Marcel Duchamp een bestaand voorwerp tot kunstwerk verhief. Eerder had hij al onder meer een flessenrek, een hondenkam en een sneeuwschep kunstwerk genoemd en tentoongesteld. Deze werken hebben tegenwoordig veel minder bekendheid. Juist het verhaal van Duchamp’s urinoir en de rel die het veroorzaakte, maakten het werk beroemd.

De Nasleep

Voor een retrospectief van het werk van Marcel Duchamp in 1950 liet hij een replica maken van zijn ‘Fontein’, in 1953, 1963 en 1964 volgden nog meer replica’s zodat er nu in totaal 11 ‘Fonteinen’ van Duchamp bestaan. Ze staan in alle grote musea ter wereld (Tate Modern, Museum of Modern Art, Centre Pompidou) en nemen de mythe rondom het kunstwerk grotendeels weg. Tegelijk tonen de replica’s aan dat Marcel Duchamp een voorloper was van de conceptuele kunst. Het gaat bij Duchamp’s fontein immers niet om het kunstwerk zelf, maar meer om het idee om het kunstwerk te maken en vooral om de achterliggende vraag: Wat is kunst?

De kopien van Duchamp’s Fontein hebben in de loop der tijd nog voor veel ophef gezorgd. Meerdere malen hebben performance kunstenaars in de fonteinen geürineerd, om zo het kunstwerk weer terug te brengen tot gebruiksvoorwerp. Zo werd in 1993 de Franse versie bewaterd door Pierre Pinoncelli bij een tijdelijke tentoonstelling in Nimes. Later in 2006 probeerde diezelfde Pinoncelli het werk te beschadigen met een hamer in het Centre Pompidou. Volgens Pinoncelli was dit in de Dada-traditie om het werk te bevrijden van de gevestigde kunstinstituten. Ook in Stockholm en Londen werden replica’s als urinoir gebruikt. Het heeft verschillende musea doen besluiten om de ‘Fontein’ van Duchamp achter plexiglas te plaatsen.

Ondanks dat de Fontein van Marcel Duchamp ondertussen alweer ruim 50 jaar tentoongesteld wordt en dus niet langer een mythe is, is het stuk nog steeds een van de meest bekende kunstwerken uit de 20e eeuw. En met performance kunstenaars die het werk blijven gebruiken als urinoir zal de aandacht voor dit werk voorlopig niet verdwijnen.