Canon van de Moderne Kunst – Venster 16
In de Canon van Moderne Kunst geeft Vensters een overzicht van de 50 moderne kunstwerken die iedereen zou moeten kennen. 50 schilderijen, beelden, foto’s, objecten van 50 verschillende artiesten die je nooit meer mag vergeten. Vandaag venster 16: Zwart Vierkant van Kazimir Malevich.

Nadat eerder deze canon Cezanne (Venster 1) en Kandinsky (Venster 15) al werden genoemd als de eerste abstracte kunstenaars, kan ook de naam van Kazimir Malevich aan de rij worden toegevoegd. Zijn serie van vierkanten, kruizen en cirkels uit 1915 zijn onmiskenbaar volledig abstracte kunstwerken. Malevich’ suprematisme waarin de stijl niet vooraf wordt bepaald of uitgedacht, maar ontstaat in het gevoel van het moment, leidde tot een reeks van gelijkwaardige schilderijen.

Zwart vierkant is hiervan het meest bekende werk. Misschien is dit wel het gevolg van de uiterst ongebruikelijk manier waarop het doek werd opgehangen bij de eerste expositie. In de 0, 10 tentoonstelling van futuristische werken hingen 29 suprematistische werken van Malevich. 28 werken hingen gewoon tegen de muur op verschillende hoogten, maar Zwart Vierkant hing helemaal bovenaan in een hoek van de kamer, waardoor de achterkant gedeeltelijk loskomt van de muur. Deze manier van ophangen refereert naar de manier waarop Russen christelijke iconen ophingen in de zogenaamde ‘gouden hoek’ van de kamer.

Over de suprematistische betekenis van het Zwarte Vierkant is vaak gediscussieerd. Sommigen beschrijven het zwarte vierkant als een afbeelding van God, maar Malevich zelf heeft altijd volgehouden dat het naar niets uit onze realiteit refereert. Het is pure emotie op het doek. Het Zwarte Vierkant representeert het gevoel dat omgeven wordt door wit, de leegte. Hierdoor ontstaat een soort puurheid en een volledige onafhankelijkheid van de realiteitszin.

Kazimir Malevich werd in 1879 geboren in Kiev, toen nog Rusland, in een gezin van Poolse afkomst. Zijn jeugd bracht hij door in de suikerplantages en dorpjes in de binnenlanden van Ukraine. Zijn eerste tekenlessen volgde hij in 1895 in Kiev, maar een echte opleiding in de kunst volgde hij tussen 1904 en 1910 in Moskou. Zijn eerste exposities volgden in de jaren hierna. In deze jaren maakte hij ook kennis met de kubistische principes die overwaaiden uit Frankrijk en exposeerde hijzelf in Parijs op de Salon van Onafhankelijken. In de roerige jaren 10 van 20e eeuws Rusland, was hij de oprichter van het suprematisme, als tegenhanger van het zakelijke en afstandelijke constructivisme van Tatlin (Venster 19).

Ondanks dat het constructivisme en het suprematisme qua stijl niet eens zo ver van elkaar aflagen, was de wijze waarop de kunstenaars schilderden totaal verschillend. De constructivisten werkten vanuit een voorbedachte stijl en techniek, werkte Malevich vanuit zijn eigen gevoel. Al maakte ook Malevich gebruik van kunsttheorieën en principes. Toen Rusland onder het bewind van Lenin en Stalin kwam, begon de Russische kunstwereld een beetje in te zakken en werd het werk van Malevich minder revolutionair. Al zou blijven schilderen tot aan zijn dood in 1935.

Malevich maakte in zijn leven 4 versies van het Zwarte Vierkant. Twee van deze schilderijen hangen nu in het Tretyakov museum in Moskou, 1 hangt er in de Hermitage in Sint Petersburg en de laatste hangt in het Centre Pompidou in Parijs. In Nederland is een grote Malevich collectie van meer dan 60 werken in het eigendom van het Stedelijk Museum in Amsterdam. In het buitenland zijn de grootste Kandinsky verzamelingen te vinden in de Hermitage (Sint Petersburg) en het Museum of Modern Art (New York).