Een uitgebreide kunstgeschiedenis: Weense Secessie

In het Wenen van 1900 bestond er een levendig kunstenaarsmilieu van schrijvers, componisten en kunstschilders. De stad was in 50 jaar gegroeid van een half miljoen tot 2 miljoen inwoners en was het middelpunt van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. In deze groeiende stad werd in 1897 een vereniging van kunstenaars opgericht die zich afzette tegen de heersende kunst zoals deze werd onderwezen aan de academie. De groep noemde zich de Weense Secession dat afsplitsing betekent en was een verzameling van verschillende nieuwe kunststijlen.

Rond 1900 was een van de belangrijkste nieuwe stijlen in de architectuur de Jugendstil, de Duitse equivalent van de Franse Art Nouveau en de Engelse Arts & Craft Movement. Architecten als Adolf Loos en Otto Wagner gaven Wenen een nieuw elan met verrassende ontwerpen in deze nieuwe stijl die werd gekenmerkt door pure geometrische basisvormen die werden versierd met motieven uit de natuur.

Joseph Maria Olbrich
Een van de belangrijkste architecten van de Weense Secession was Joseph Maria Olbrich. Olbrich ontwierp in 1897 het Secession gebouw aan de Karlplatz. Dit gebouw zou uitgroeien tot de belangrijkste tentoonstellingsruimte van de beweging. Ook tegenwoordig is het gebouw nog altijd het hoogtepunt van de Oostenrijkse Jugendstil en staat het afgebeeld op de Oostenrijkse euromunt van 50 cent.

Nergens zou de Jugendstil/Art Nouveau architectuur de schilderkunst zo sterk beïnvloeden als in het Wenen van rond 1900. Het meest gedenkwaardige voorbeeld van deze samenhang tussen schilderkunst en architectuur is de Beethoven Fries die Gustave Klimt maakte voor de 14e Secession tentoonstelling. Deze tentoonstelling werd gehouden in het door Olbrich ontworpen Secession gebouw en was geheel geweid aan de componist Beethoven. In de centrale ruimte stond een groot beeld van Beethoven  en boven aan de muur had Klimt dus zijn fries geschilderd. Dit prachtige werk vormt een subtiele overgang tussen de architectuur en de schilderijen die in het gebouw tentoongesteld worden doordat het zowel deel van het gebouw is als onderdeel van de schilderijen tentoonstelling. Na de Secession tentoonstelling van 1902 werd de schildering weggehaald, maar sinds 1986 is het werk opnieuw teruggebracht in het Secession gebouw. Nu is het voor toeristen dagelijks te bezoeken.

Gustave Klimt
De grote man in het Weense kunstenaarsleven was Gustave Klimt. Klimt was een van de oprichters van de Weense Secession beweging en tevens de eerste voorzitter. Het werk van Klimt kenmerkt zich door een rijkheid aan kleur en symboliek en een enorm detail. Net als de Jugendstil architecten bestaan de details in het werk van Klimt vaak uit natuur motieven. Toch zijn mensen meestal de belangrijkste inspiratiebron voor Klimt, die in zijn portretten en afbeeldingen van personen erotische toespelingen niet mijdt. Opvallend in het werk van Klimt is bovendien het veelvuldig gebruik van goud.

Klimt’s uitbundige stijl maakt hem al snel een beroemd man en zorgde voor een explosie van nieuwe expressionistische kunst in Oostenrijk die een voorbode was van expressionistische stromingen in Duitsland en Rusland. Naakt en aanstootgevende houdingen zijn een belangrijk onderdeel van zijn werk en zou later andere Secession kunstenaars beïnvloeden. Klimt zou direct navolging krijgen in het werk van Egon Schiele en Oskar Kokoschka.

Egon Schiele
Egon Schiele kwam in 1907 in contact met Gustave Klimt en zou zijn hele leven sterk met Klimt verwand blijven. De oudere Klimt zou in de eerste jaren dienen als een mentor van de jonge Schiele door hem in contact te brengen met andere schilders en werken van Schiele te kopen. Egon Schiele had vanaf begin af aan een hele eigen stijl die zich uitte in harde hoekige lijnen waarin hij voornamelijk mensen schilderde, maar in mindere mate ook landschappen. De figuren op de doeken van Schiele werden vaak erotisch (bijna pornografisch) afgebeeld waardoor zijn werk vaak als aanstootgevend wordt ervaren. Toch wordt Schiele’s talent al vroeg erkend.

Ondanks dat Klimt als mentor van Schiele optrad, zijn hun stijlen in grote mate verschillend. Waar Klimts werk schittert in kleur, is het werk van Schiele veel meer ingetogen. Schiele schilderde in lijnen en kleurde de onstane vlakken later eventueel nog in, maar liet ook veel leeg. Schiele durfde hele achtergronden wit te laten waardoor de nadruk nog sterker op zijn personages kwam te liggen. Ook de symboliek die zo sterk aanwezig is in het werk van Klimt, speelt nauwelijks een rol in het werk can Schiele. Toch merk je dat beide schilders sterk verwant zijn, voornamelijk door de poses van de personages.

Volgers en Invloed
Buiten Olbrich, Klimt en Schiele waren nog verscheidene andere kunstenaars en architecten actief binnen de Wiener Secession die allen in meer of mindere mate hun steentje bij hebben gedragen aan het succes van de beweging. Zo was Oskar Kokoschka in zijn jonge jaren onderdeel van de Weense Secession. Kokoschka zou zijn ervaringen meenemen naar Duitsland waar hij in Munchen lid zou worden van Blaue Reiter groep. Deze groep van expressionisten zou mede door Kokoschka sterk beinvloed worden door het werk van Klimt en Schiele. Kokoschka werken zouden in deze tijd tot een hoogtepunt komen.

Terwijl in Wenen de Secession opbloeide ontwikkelden zich elders in Europa vergelijkbare stromingen die braken met de traditionele schilderkunst. In onder meer Parijs (Fauvisme, Kubisme), Munchen (Expressionisme), Rome (Futurisme), Leiden (de Stijl) en Sint Petersburg (Constructivisme) kwamen nieuwe stijlen naar boven die langzaam een boventoon zouden gaan voeren in de internationale kunstwereld. Met de dood van Klimt en Schiele in 1918 kwam een einde aan de Secession beweging. Schiele overleed aan de Spaanse griep en was op dat moment slechts 28 jaar.

Nederland: Toorop
Ondanks dat de Weense Secession echt een Oostenrijkse stroming was en er geen Nederlandse leden van deze beweging bestaan, bestaat er wel duidelijk verwantschap tussen het werk van Nederlandse kunstenaars en hun Weense collega’s. Vooral in het werk van Jan Toorop zijn veel invloeden van de Jugendstil en de Weense Secession terug te vinden. Het symbolisme zoals dat onderdeel is van het werk van Gustave Klimt, voert ook de boventoon in het werk van Toorop in die periode. Beide schilders waren bekend met elkaars werk en verrassend genoeg is het vooral Toorop die Klimt heeft beinvloed. Het sterke lijnengebruik in het werk van Toorop zou later worden overgenomen door Klimt. Toorop heeft tweemaal meegedaan aan Secession tentoonstellingen en zo kende Klimt zijn werk.

De Weense Secessie bekijken
In Nederland zijn maar weinig werken van de Oostenrijkse kunstenaars in museumcollecties te vinden. Bij mijn weten is er geen enkel schilderij van Gustave Klimt in Nederlandse handen. Opvallend genoeg zijn er wel doeken van Egon Schiele in Nederlands bezit. Het mooiste schilderij in Nederland is ‘Portret van Edith’ in het Gemeentemuseum in Den Haag. Maar ook het Amsterdamse Stedelijk Museum bezit werk van Schiele. Het best vertegenwoordigd is uiteraard de Nederlandse component van de Weense Secessie, Jan Toorop. Talloze Nederlandse musea bezitten zijn werk. De belangrijkste werken van Toorop uit zijn Secession tijd hangen tegenwoordig in het Haagse Gemeentemuseum.​