Een uitgebreide kunstgeschiedenis: het Futurisme

Umberto Boccioni – Unieke vormen van continuiteit in de ruimte

In de serie over belangrijke stromingen binnen de schilderkunst biedt Vensters vandaag een blik op het futurisme. Als een kort durende maar hevige wervelwind verspreidden de futuristen hun schilderijen en ideeën vanuit Italië over heel Europa. Kleur, dynamiek en beweging zijn sleutelwoorden in hun werk. Lang leve de vooruitgang!

Vanaf 1890 waaide er een positieve wind door Europa. De industriële revolutie had veel vooruitgang en rijkdom gebracht en er was een grote middenklasse opgestaan. De mensen hadden het gevoel dat ze alles aan konden. Deze periode, ook wel het belle époque genoemd, had zijn weerslag in de kunst. Razendsnel volgde de nieuwe ontwikkelingen zich op, de felle kleuren van de expressionisten en de harde lijnen van de kubisten zorgden voor een nieuwe kijk op de kunst. In Italie gaf een kleine groep kunstenaars op deze ontwikkelingen een reactie met de publicatie van een manifest in 1909. De futuristen, zo noemden ze zichzelf, namen de vooruitgang als onderwerp van de kunst en probeerden dynamiek en beweging vast te leggen in hun werken.

Het manifest werd opgesteld door Filippo Marinetti, een dichter die als geen ander wist aandacht te genereren voor zijn stroming. Hij verheerlijkt in het manifest oorlog, snelheid en vooruitgang en noemt een ronkende auto mooier dan de Nike van Samothrake, een beroemd beeld uit het Louvre. Marinetti beheerst het provoceren tot in de puntjes en weet overal waar hij komt schandalen te veroorzaken. Ook weet hij te motiveren, want hij schaart een veelzijdige groep Italiaanse kunstenaars achter zich.

Fotografie
Het werk van de futuristen werd sterk beinvloed door de opkomst van de fotografie, dat als medium steeds meer bereikbaar werd voor de gewone man. Door met de sluitertijd te spelen konden bewegingen op een foto worden vastgelegd. Binnen de futuristische beweging was ook een fotograaf actief, Anton Giulio Bragaglia. Deze Bragaglia maakte inderdaad foto’s met een lange sluitertijd. In 1913 maakte hij een foto van een cellist op deze wijze. Hierop is de strijkstok op meerdere momenten te zien waardoor een soort strepen op de foto ontstaan. Juist dit gegeven inspireerde veel futuristische schilders in hun werk.

Giacomo Balla
Vooral Giacomo Balla was geinspireerd door de fotografie van Bragaglia. Balla’s werk toont veel repetitieve symmetrische elementen. Zijn meest bekende werk is misschien wel ‘Hond aan de Lijn‘ dat in Chicago te zien is en waar ik eerder een bijdrage aan heb gewijd. Op eenzelfde wijze schilderde Balla bewegende auto’s en motorfietsen. Maar in de loop der jaren zou Balla zich verder ontwikkelen richting abstractie. Zijn bewegende objecten werden steeds abstracter. Hierdoor veranderde zijn werk van een bewegend object naar een afbeelding van beweging op zich. Balla was misschien wel de meest getalenteerde onder de futuristen, die in zijn werk het meeste ontwikkeling toont.

Ook een van de leerlingen van Balla, Gino Severini, zou zich bij het futurisme aansluiten. Al toont Sverini’s werk ook veel invloeden van het kubisme die hij opdeed tijdens zijn tijd in Parijs. Het werk van Severini is daardoor een soort brug tussen futurisme en kubisme. Andere bekende futuristen zijn Carlo Carra en Luigi Russolo. Ook Carra was sterk beinvloed door het kubisme en zou zich als een van de eersten losweken van het futurisme in de eerste wereld oorlog. Russolo was naast schilder ook componist en heeft zich meer bezig gehouden met het ontwikkelen van futuristische muziekstukken. Zo ontwikkelde hij een futuristisch instrument dat vooral veel lawaai maakte. Russolo wordt gezien als de vader van de ‘noise’ muziek.

Umberto Boccioni – States of Mind: Those who go

Umberto Boccioni
De meest trouwe volger van Marinetti was Umberto Boccioni, een kunstenaar die het futuristische gedachtegoed omzette in zowel beelden als schilderijen. Zijn meest bekende werk is het beeld ‘Unieke vormen van continuiteit in ruimte’ waarvan wereldwijd zo’n 15-tal afgietsels bestaan. Een van deze afgietsels is in Nederland in het Kroller-Moller museum te vinden. Het beeld is ook afgebeeld op de 20 eurocent munten van Italië.

Maar ook zijn schilderijen behoren tot de hoogtepunten van het futurisme. Boccioni was de schilder van het eerste grote futuristische schilderij ‘De Opkomst van de Stad’ in 1910 en publiceerde in 1914 een manifest over de Futuristische schilderkunst. Boccioni meldde zich in 1915 als vrijwilliger aan bij het leger om deel te nemen aan de eerste wereldoorlog. De oorlog werd immers verheerlijkt door de futuristen. Boccioni zou hier echter nooit van terugkeren. Nog voor hij het slagveld bereikte, kwam hij om tijdens een oefening.

Het Eind van de Beweging
De dood van Boccioni was een grote klap voor de futuristen. Het overlijden van Boccioni en vele andere soldaten toonden aan dat de vooruitgang en de oorlog ook een grote keerzijde hadden. De gruwelijke gevolgen van de nieuwe wapens als gas en tanks werden zichtbaar in de samenleving en zorgden voor een kentering in het denken. Hierdoor doofden de idealen van de futuristen als een nachtkaars uit. Het zorgde ervoor dat de ontwerpen van futuristische architecten nooit gebouwd werden en de overgebleven futuristische schilders ieder hun eigen weg gingen. Alleen Marinetti bleef het futurisme trouw en bleef tot ver in de jaren 30 manifesten publiceren.

Het werk van futuristen kreeg in Europa in deze tijd veel minder erkenning dan van vergelijkbare stromingen als het kubisme en het expressionisme. In de Verenigde Staten was het werk van de futuristen echter mateloos populair. De hang naar dynamiek, beweging en vooruitgang appelleerden aan de idealen van ‘the American Dream’ en de grootsheid van het werk sprak de Amerikanen aan. Hierdoor zijn alle topstukken van het futurisme tegenwoordig in Amerikaanse musea te zien. Binnen Europa zijn de futuristen slecht vertegenwoordigd in musea. Zelfs in thuisland Italië is het aanbod matig.

Futurisme in Nederland
In Nederland zijn slechts een handje vol Futuristische werken te zien, maar hetgeen we hebben is van absolute topkwaliteit. Het Gemeentemuseum in Den Haag bezit een werk van Luigi Russolo, het Stedelijk Museum heeft een prachtig doek van Balla en tenslotte bezit het Kroller Moller een doek van Balla en laterwerk van Severini. Bovendien bezit het museum een afgietsel van het beeldhouwwerk van Boccioni. Er zijn geen Nederlandse kunstenaars geweest die zich aan het Futurisme hebben verbonden. Toch heeft de stroming wel zijn invloed gehad op de Nederlandse kunstenaars als Jan Sluijters en Leo Gestel.