Onder de Loep: L’Origine du Monde

In het kader van de aandacht die we deze week schenken aan het Realisme, neemt Vensters een werk onder de loep. L’Origine du Monde is misschien wel het meest besproken werk van Gustave Courbet, vandaag daarom aandacht voor dit erotisch getinte werk.

L’Origine du Monde van Courbet heeft een weinig verhullend onderwerp. Het schilderij toont een liggende vrouw vanuit een positie die vol uitzicht geeft op haar schaamlippen. Het schilderij werd gemaakt op bestelling van de Turkse diplomaat Khalil-Bey, die voor het Ottomaanse rijk ambassadeur in Athene en Sint Petersburg was geweest. Khalil-Bey has een eigen collectie erotisch getinte schilderijen, waaronder onder meer een werk van Doninique Ingres. Het doek werd geschilderd 1866 en was het hoogtepunt van een hele reeks provocerende naaktportretten, die in 1863 begon met een doek van Edouard Manet.

De titel ‘L’Origine du Monde’ is uiteraard een verwijzing naar de vrouw als bron van het leven. Gustave Courbet schilderde in deze periode meerdere erotische werken, waarvan Le Sommeil en L’Orgine du Monde tegenwoordig de bekendste zijn. Beide werken zijn tegenwoordig te zien in Parijs in respectievelijke het Petit Palais en het Musee d’Orsay. De erotische werken zijn een logisch vervolg van het gedachtegoed van het realisme: de wereld afbeelden zoals hij is. Ook op het seksuele vlak toont Courbet in zijn werk de werkelijkheid en verhult hij niets.

Een Schandaal op de Salon

Courbet kwam tot deze erotische werken doordat hij in een culturele conversatie terechtkwam met Edouard Manet. Manet had in 1863 zijn ‘Olympia‘ geëxposeerd op de beroemde Salon van Parijs. Hier had het werk een groot schandaal veroorzaakt doordat de critici het doek te vulgair vonden. Het werk van Manet is een direct verwijzing naar de klassieke Venus zoals deze werd geschilderd door Titiaan. Volgens de classicistische en renaissance school moesten dit soort naakten het schoonheidsideaal uitbeelden van een mooie vrouw. Manet koos echter voor een andere aanpak en schilderde een beetje hoekige vrouw die bovendien omringt wordt door seksuele verwijzingen. Het boeket, de zwarte kat, de bloem in het haar, de strik om haar nek zijn stuk voor stuk verwijzingen naar het vermoedelijkke beroep van de dame, dat nog eens wordt benadrukt door de hand op haar kruis.

Alexandre Cabanel

Op dezelfde Salon van 1863 exposeerde Alexandre Cabanel, een tegenwoordig vergeten artiest, het doek ‘de Geboorte van Venus’. Het doek werd de hemel in geprezen als de ideale vertolking van het vrouwelijk naakt. Het is een werk volgens de klassieke school zoals deze op de academiën werd onderwezen. Courbet mengde zich in dit meningsverschil tussen de volgers van Cabanel en de volgers van Manet door nog een stap verder te gaan. Hij schilderde met Le Sommeil een lesbisch stel en L’origine du monde legt wel heel veel aandacht op het geslachtsdeel van de vrouw.

Het doek, L’Origine du Monde, van Courbet was in zijn tijd nooit voor een groot publiek te bewonderen doordat het meteen in de prive-collectie van Khalil Bey verdween. Ook daarna is het doek nog tijden verborgen geweest, ondanks dat het doek meerdere malen van eigenaar wisselde. Hierdoor heeft het werk toch een zekere faam opgebouwd voordat het in 1988 voor het eerst op een grote tentoonstelling werd getoond. In 1995 kwam het schilderij in handen van de Franse staat en sindsdien is het te zien in het Musee d’Orsay.

Lucian Freud

De provocerende schilderijen van Courbet hebben in de 20e eeuw veel navolging gekregen. Onder meer door de Engelse realisten waarvan Lucian Freud misschien wel het bekendste voorbeeld is. Freud, kleinzoon van de beroemde Sigmund Freud, heeft talloze naaktschilderijen gemaakt waarop mensen zijn zonder onvolkomenheden te verbloemen. Het menselijk lichaam wordt en al zijn schoonheid en lelijkheid getoond en de meest vreemde houdingen, zodat de toeschouwer zich soms zelfs ongemakkelijk gaat voelen. Freud is dan ook erg schatplichtig aan de eerste realistische naakten van Gustave Courbet. In Nederland was een naaktportret van Lucian Freud te zien in het Scheringa Museum voor realistische kunst, het lot van dit doek is nog onbekend.