Der Wanderer über dem Nebelmeer van Friedrich

Caspar David Friedrich’s “Der Wanderer über dem Nebelmeer” is een schoolvoorbeeld van de Romantiek. Op de achtergrond zie je een onbewogen berglandschap met daarvoor de nevel en het onrustige water van het meer. Voor dit landschap heeft Friedrich op een rots een man geplaatst die we van achter zien. Hij kijkt heel rustig uit over het meer, maar aan zijn houding ziet de toeschouwer dat de man waarschijnlijk van binnen helemaal niet zo rustig is. 

Friedrich gebruikt in het doek een paar ‘trucs’ om landschap en hoofdpersoon met elkaar te verbinden. Ten eerste laat hij de man van de achterkant zien zodat je als toeschouwer wil weten waar de man heenkijkt. Ten tweede laat hij alle lijnen in het schilderij naar de man toelopen. Er bevindt zich een soort middelpunt van het schilderij in het jasje van de man. De heuvels op de achtergrond, de rots waarop de man staat en de vouwen in de kleding lopen naar dit punt toe.

Romantiek
In de Romantiek ging de kunstenaar op zoek naar de menselijke emotie en gebruikt daarbij vaak de natuur, omdat deze niet (of in ieder geval zo min mogelijk) is aangetast door menselijk handelen. Het is dus de meest ‘pure’ omgeving. Vooral in de werken uit de Duitse romantiek speelt de natuur dan ook een grote rol.

Caspar David Friedrich staat bekend om zijn prachtige landschappen waarbij bergen en mist een terugkerend thema zijn. In “Der Wanderer über dem Nebelmeer” herkennen we deze twee ingrediënten en worden ze gebruikt om de hoofdpersoon een emotionele lading mee te geven. Het is dan ook een schoolvoorbeeld van een Romantisch schilderij.

Het gebruik van een ‘rückenfigur’ (van achter bekeken persoon) is voor Friederich een manier om dit effect te bereiken. Bovendien plaats hij de man zo centraal op het doek dat hetgeen de man ziet, gelijk is aan wat de toeschouwer ziet. De toeschouwer ziet tegelijk een man die over de natuur uitkijkt, als de natuur die door de man bekeken wordt, de dubbele laag wordt hiermee één.

Dit dubbele perspectief gebruikt Friederich vaker in zijn werken. Een bekend voorbeeld is “Frau am Fenster“ (links) waarin hij hiermee speelt door een meisje uit het raam te laten kijken. De toeschouwer is nu geneigd ook uit het raam te kijken, maar kan daar maar een klein deel zien van het landschap dat het meisje ziet. De nieuwsgierigheid wordt daarmee gewekt en maar ten dele bevredigd.

Invloed
Deze interactie tussen hoofdpersoon en landschap heeft latere kunstenaars enorm geïnspireerd. Zo zien we in een werk van Dali uit 1925 (midden) hetzelfde tafereel. Ook hier ontstaat een spanning doordat we maar een deel van het uitzicht zien. Bij een doek van Magritte uit 1933 (rechts) zien we dat dit idee een surrealistische inslag heeft gekregen. De hoofdpersoon is vervangen door een schildersezel met een doek dat overloopt in het landschap. Hiermee zijn de twee lagen weer één geworden.

Er zijn ook kunstenaars die door “Wanderer über dem Nebelmeer” zijn geïnspireerd en op dezelfde manier een ‘rückenfigur’ in een emotioneel geladen landschap hebben gebruikt. De kunstenaars kiezen er vaak voor om iemand te tonen zonder dat je als toeschouwer hetzelfde blikveld hebt als de hoofdpersoon. Voorbeelden zijn “Reflection” van de symbolist Odilon Redon (links) en “the Watcher” uit 1914 van de Ierse landschapsschilder Paul Henry (rechts).

Der Wanderer über dem Nebelmeer is te zien in de Kunsthalle in Hamburg, Frau am Fenster hangt in de National Galerie in Berlijn, Personnage à une fenêtre van Dali hangt in het Museo Reina Sofia in Madrid en La Condition Humaine van Magritte is te vinden in the National Gallery of Art in Washington. Reflection van Redon en the Watcher van Henry zijn onderdeel van een privé collectie.