In 2012 is het precies 150 jaar geleden dat kunstenaar Gustav Klimt werd geboren. Reden genoeg voor de stad Wenen om 2012 uit te roepen tot Klimt-jaar en in alle belangrijke musea in de stad tentoonstellingen rondom het werk van Klimt te organiseren. KunstVensters doet een duit in het zakje met een bijdrage rondom het werk van de meester. Judith, of Klimts Femme Fatale.
Het bijbelse personage Judith is een van de weinige figuren die Klimt meerdere malen heeft geschilderd. Volgens de Bijbelse overlevering belegerde de generaal Holofernes de Israëlieten. Tijdens de belegering kreeg Holofernes een oogje op Judith en nodigt haar uit voor een maaltijd in zijn tent. Judith voert hem dronken en als hij in slaap valt, ziet Judith de kans om hem te onthoofden en zo het volk van Israël te redden. Hiermee is Judith het perfecte voorbeeld van een femme fatale in de Bijbelse verhalen. Een vrouw die haar schoonheid gebruikt om mannen de verleiden en vervolgens hen ten onderbrengt.
Judith
De Femme Fatale was een populair onderwerp in de tijd dat Gustav Klimt Judith schilderde. Als overblijfsel uit de romantiek werd het personage weer populair tijdens het symbolisme. Tijdens de romantiek was het archetype populair geworden als overblijfsel van de poezie. Vooral de Engelsman John Keats schreef verschillende gedichten over ‘femmes fatales’ waarvan ‘La belle Dame sans Merci’ de bekendste is. Keats verzucht: “I met a lady in the meads, Full beautiful, a fairy’s child; Her hair was long, her foot was light, And her eyes were wild.” Keats wordt onontkomelijk verliefd en geeft zich over aan de vrouw. Dat had hij beter niet kunnen doen: “And there she lulled me asleep, And there I dream’d—Ah! woe betide! The latest dream I ever dream’d, on the cold hill’s side.”
In de kunst van deze tijd was de Femme Fatale dan ook vooral een Engels onderwerp, dat veelal werd geschilderd door kunstenaars in de Pre-raphaelitische stroming. Vrouwen lieten zich door de Pre-Raphaelitische kunstenaars zoals Dante Gabriel Rossetti en John Everett Millais afbeelden als verleidelijke vrouwen. Maar al snel waaide de femme fatale over naar het vaste land Europa waar ze werd opgepikt door symbolistische kunstenaars. Deze groep kunstenaars probeerde de niet-tastbare realiteitte tonen door emoties en ideeen te benadrukken. De femme fatale was daarom een ideaal onderwerp omdat de schilders haar verleidelijkheid maar tevens haar onheilspellende kant konden afbeelden.
Femme Fatale
Verschillende kunstenaars binnen het symbolisme wagen zich aan een afbeelding van een femme fatale. De Duitse schilder Franz van Stuck doet dit op een uiterst directe manier met zijn portret van ‘de Zonde’. Het is een afbeelding van een halfnaakte vrouw die de toeschouwer vanuit de schaduw aankijkt.
Het is in deze traditie dat Gustav Klimt aan zijn eigen femme fatale begint. Klimt was als oprichter van de Weense Secessie erg verwant aan het symbolisme. Ook Klimt hield van de symbolentaal en van het afbeelden van emoties. Hiervoor gebruikt hij veel mythologische en bijbelse verhalen en dus is het verhaal van Judith en Holofernes een goede gelegenheid voor het schilderen van een femme fatale. Klimt schilderde zelfs tweemaal een portret van dit Bijbelse personage. De eerste en meest bekende schilderde hij in 1901. Het doek is met veel goud en kleur, maar toch vrij klassiek in de afbeelding van het lichaam en het gezicht van de vrouw. De frontale aanblik zorgt voor een hele directe confrontatie met toeschouwer, maar door de gesloten ogen ontstaat toch een bepaalde afstand. Judith wordt hierdoor onbereikbaar, maar blijft verleidelijk. Het hoofd van Holofernes staat op een randje van het doek afgebeeld. Hij was duidelijk onbelangrijk op dit portret.
Klimt
Hoe anders is de versie die Klimt in 1909 maakte. We zien een zijaanblik op een heel langwerpig doek met een fel gekleurde achtergrond. We zien duidelijk de invloed van het opkomende kubisme. De jurk die Judith draagt is bijna abstract. Hoewel het hoofd van Holofernes nu centraler aanwezig is op het schilderij, blijft hij ondergeschikt aan de afbeelding van Judith. Deze tweede versie van Judith is kouder en afstandelijker dan de eerdere, maar ze lijkt nog steeds in een soort van extase afgekeerd van de realiteit. Haar verleidelijkheid zit nu puur in haar naakte lichaam en niet meer in de houding die ze aanneemt.
Mede dankzij de werken van Gustav Klimt zou het verhaal van Judith zou uitgroeien tot een standaard wijze van het afbeelden van de femme fatale. Onder meer Franz von Stuck en Paul Albert Steck zouden hetzelfde verhaal gebruiken. Na de Weense Secessie zou de femme fatale even naar de achtergrond verdwijnen binnen de kunst.
Nu bijna 200 jaar na John Keats en ruim 100 jaar na de werken van Gustav Klimt is de femme fatale niet meer weg te denken binnen de kunst en cultuur. In de jaren 30 zou ze weer opduiken binnen de film om uit te groeien tot een belangrijk personage binnen de film noir. Binnen film en muziek is de femme fatale nog altijd actueel. Britney Spears bracht afgelopen jaar nog een album uit dat femme fatale heet en Sharon Stone in Basic Instinct staat nog in ieders geheugen gegrift. De moderne versie van de femme fatale in de beeldende kunst.
Update 29-12-2015: Vanaf 19 maart 2016 zal Judith I van Klimt te zien zijn in het Gemeentemuseum in Den Haag
Meer kunstwerken onder de loep:
De Dans van Carpeaux overleefde een Inktpot
De Koeien van Cuyp stonden in Italiaans Licht
Klassieke verwijzingen in de portretten van Sir Joshua Reynolds
De Dwerg van Bronzino toont de kracht van de Schilderkunst
Rubens en Brueghel: Twee handen op één buik
Waarom zie je zwarte jongens in de schilderijen van Veronese?
4 Altaarstukken die werden gered van de beeldenstorm
Blue Boy, Red Boy en Pinkie: de beroemdste kinderen in de kunst!
Het Exotische en Erotische Tahiti van Paul Gauguin
De Hogere Sferen van de Rothko Kapel
Henri Rousseau droomt van de jungle
Op reis door Dante’s Paradijs
Kiev: Hoofdstad van de Avant-Garde
Reblogged this on Kunstgeschiedenis Blog.